Читать онлайн книгу "Яшəү белəн үлем арасында"

Яшəү белəн үлем арасында
Набиулла Хасанович Давлетшин


Нəби Дəүлинең бу повесте автобиографик материалга һəм əсирлек турындагы шəхси кичерешлəргə нигезлəнеп язылган. Бүгенге көндə дə актуальлеген югалтмаган һəм популяр булган бу документаль əсəр конкрет тормыш вакыйгалары җирлегендə фашизмның антигуманистик йөзен, ерткычлыгын фаш итүе белəн əһəмиятле.








Нәбиулла Хәсән улы Дәүләтшин

Яшәү белән үлем арасында





© Татарстан китап нәшрияты, 2017





У?тием истәлегенә


Узган гасырның 60–80 нче елларында «Яшәү белән үлем арасында» У™СЃУ™СЂРµ чын мәгънәсендә бестселлерга әверелеп, Т»У™СЂ кеше аны укып чыгуны үзенең бурычы РґРёРї саный РёРґРµ. Аннан СЃРѕТЈ байтак еллар СѓР·РґС‹. Без XXI гасырга чыктык, У™РјРјР° сугыш, фашизм темалары бүгенге РєУ©РЅРґУ™ РґУ™ актуаль булып кала Р±РёСЂУ™. У?леге үлемсез автобиографик У™СЃУ™СЂРЅРµТЈ авторы — минем әтием РќУ™Р±РёВ  Дәүли.

Тарих битләреннән белүебезчә, әсирлектә булган солдатларны Туган илләрендә кочак җәеп каршы алмыйлар. У?ти РґУ™ шундый язмышка дучар була: кая барса, шунда ишек ябык, СЃУ©Р№Р»У™С€ТЇ түгел, исәнләшүче РґУ™ СЋРє, РєТЇСЂРјУ™СЃРєУ™-ишетмәскә тырышалар… Бары тик 1953 елдан СЃРѕТЈ, Хрущёв заманында берникадәр С…У©СЂ тәртипләр урнаша башлагач кына, РќУ™Р±Рё Дәүлине татар язучыларының «Аккош күле» иҗат йортына каравылчы итеп эшкә алалар. Язмыш тарафыннан кыерсытылса РґР°, урман нигъмәтләре белән туенып, ачлы-туклы СЏС€У™СЃУ™ РґУ™, әти язучы хезмәтенә тугрылыклы булып кала. РђРЅС‹ТЈ «Яшәү белән үлем арасында» исемле повесте шушы чорда (1953–1957) языла. Бу У™СЃУ™СЂ фашизмга каршы көрәшкә берләшергә чакыру авазы булып яңгырый: әтигә элеккеге Советлар Союзының төрле почмакларыннан хатлар РєРёР»У™ башлый. Хатлар аша кешеләр Р°ТЈР° тирән СЂУ™С…РјУ™С‚ хисләрен белдерәләр, У™СЃУ™СЂРЅРµТЈ дәвамын сорыйлар. Шулай итеп, «Җимерелгән бастион» романы иҗат ителә.

1957 елдан 1989 елга кадәрге чорда әтинең төрле жанрдагы егермеләп китабы басылып чыкты. У?СЃУ™СЂР»У™СЂ арасында шигырьләр РґУ™, публицистик язмалар РґР°, балалар өчен С…РёРєУ™СЏР»У™СЂ РґУ™ бар.

У?ти искиткеч кеше РёРґРµ. Һәртөрле явызлык-вәхшилекләр күреп, ачы язмыш юлы үтүенә карамастан, СѓР» беркайчан РґР° төшенкелеккә бирелмәде, РєРёТЈ күңелле булды. Сугыш беткән РєУ©РЅРЅУ™РЅ алып СЃРѕТЈРіС‹ сулышына кадәр СѓР» үзенең аклануына ышанып, шул С…У™Р±У™СЂРЅРµ көтеп СЏС€У™РґРµ. Гражданин, трибун язучы, җәмәгать эшлеклесе буларак, исеменең аклануы аның өчен Р·СѓСЂ әһәмияткә РёСЏ РёРґРµ. РќРё кызганыч, әти мәңгелеккә Р№У©СЂУ™Рє У™СЂРЅТЇРµ белән китте.

Көтелгән С…У™Р±У™СЂ әтинең вафатына 6 ай РґРёРіУ™РЅРґУ™ 1990 елда гына килеп иреште. У?леге документта Дәүләтшин Нәбиулла РҐУ™СЃУ™РЅ улының Сугыш ветераннары совет комитетының (РЎРљР’Р’РЅС‹ТЈ) «Фашистларның Бухенвальд-Дора үлем лагерьларында фашистларга каршы азатлык көрәшендә катнашучы» медале белән Р±ТЇР»У™РєР»У™РЅТЇРµ турында С…У™Р±У™СЂ ителә. Медаль Т»У™Рј документ «Казан» милли-РјУ™РґУ™РЅРё үзәгенең музеенда саклана.

Язмыш һәм Вакыт сынауларып кичеп:

Мин юлларны җир өстендә
Адым белән санап йөрдем.
Сугышта да, тормышта да
Мин бер гади солдат идем, —

дип яза әдип «Автопортрет» шигырендә. «Яшәү белән үлем арасында» автобиографик повестеның яңа басмасы Нәби Дәүли исемен мәңгеләштереп кенә калмый, бәлки газиз Туган иленә тугрылыклы солдатның иле каршында да, халкы алдында да йөз аклыгын чагылдыра кебек.

2017 елның 19 гыйнварында Казан шәһәренең Галактионов урамындагы Н. Дәүли яшәгән 3 «а» номерлы йортка милләттәшебез истәлегенә мемориаль такта куелды.



Гөлфия Нәби кызы Дәүләтшина




Яшәү белән үлем арасында


Бөек Ватан сугышы елларында фашизм тоткынлыгында һәлак булган дусларым истәлегенә багышлыйм.

    Автор




Мин хәбәрсез югалган идем


1941 елның җәе иде.

Тыныч иртә иде.

Балалар әле матур төшләр күреп йоклыйлар. Кинәт офык чигендә ниндидер алсу, кан төсле яктылык күренде. Аннан соң җирне калтыратып гөрелдәгән тавыш яңгырап китте. Шушы тыныч иртәдә безнең җир өстендә фашист бомбасының беренче кат шартлавы иде бу.

Сугыш башланды. Чик баганаларын аударып, дошман безнең туган җиребезгә аяк басты. Р?Р» кузгалды, халык күтәрелде. Ватан үзенең улларын Т»У™Рј кызларын РєУ©СЂУ™С€ сафларына чакырды.

Сугышның икенче көнендә ТЇРє РјРёТЈР° РґР° военкоматтан повестка килде. Р?РЅРґРµ кичке якта безнең эшелон юлга чыкты. Вокзалда РјРµТЈР»У™РіУ™РЅ куллар, яулык болгый-болгый, безне озатып калды. Без фронтка киттек.

Мин сугышта гади солдат идем. Алдан ук әйтеп куям: ул вакыттагы сугыш стратегиясен тикшерергә яки тәнкыйтьләргә җыенмыйм. Бу минем хәлдән килерлек эш түгел. Ләкин мин шунысын ачык белә идем: бу сугыш безгә көчләп тагылды. Без үз җиребезне дошманнан сакларга, туган халкыбызның азатлыгын якларга гадел сугышка чыктык. Без, теләмәсәк тә, үтерергә тиешле булдык. Югыйсә безнең үзебезне үтерәчәкләр иде. Коллыкка төшкән илдә безгә нәрсә кала иде соң? Хурлыклы газап та сыкрау! Совет солдаты үзенең кечкенә генә окобында менә шулай зур уй йөртте, үзенең соңгы минутына кадәр туган илгә тугрылыклы булып калды.

Сугыш башланганда, көчләр тигез түгел иде. Моннан бер генә ел элек Россия белән Германия арасында төзелгән килешү пактын Гитлер сугышка әзерләнү өчен генә файдаланган. Дөресрәге, палач, шул пакт пәрдәсе артына качып, балта кайраган. Сугышның шулай мәкерле юл белән башлануын беркем дә көтмәгән иде, билгеле. Шул сәбәпле сугышның беренче елы Россия тарихында әле күрелмәгән авырлыклар аша барды.

Шул көннәрдә мин меңләгән иптәшләрем белән Белоруссия кырларында дошман чолганышында калдым. Ләкин бу җиңелү түгел, сугышның бер моменты яки вакытлы бер хәле генә иде. Сугышта йөргән кеше моны яхшы белә. Сугыш һәр көнне яңа  эз белән бара. Бүген солдатка котылгысыз булып күренгән хәл иртәгә бөтенләй киресенчә булуы мөмкин. Безгә шунысы билгеле иде: дошман безне чолгап алган, чигенү юлларын бикләгән. Тик бу әле бар да бетте дигән сүз түгел. Чөнки без үз җиребездә аяк басып торабыз. Тирә-ягыбызда үз авылларыбыз, үз халкыбыз яши иде.

Билгеле, сугыш корбансыз булмый. Аны солдат сугышка китәргә повестка алган көнне үк исенә төшерә. Ләкин, әсир булырмын дип, мин уйлый да алмый идем. Киресенчә, дошман безнең җиребездә үзе әсир калган кебек тоела иде миңа.

Чыннан да, әле сугышның беренче айлары гына. Безнең армия үзенең көчен җәеп җибәрергә өлгермәгән. Безне чолганыштан коткарулары мөмкин кебек иде. Дошман армиясе әле үзе чолганышта калмагае дигән фикер безнең күңелләрдә озак яшәде. Сугыш тарихында шундый хәлләр дә булгалаган. Безнең өмет киселмәгән. Үзебезнең армиягә кушылу ышанычы безне юата һәм безгә көч бирә иде.

Без чолганышта күбәү идек. Минем кайбер окопташларым әле ул вакытта ук илгә кайта алганнардыр, яңадан үзебезнең армия белән сугыш юлыннан Берлинга кадәр барып җиткәннәрдер. Ләкин мин башка язмыш белән очраштым. Мин дошман кулына эләктем һәм шул көннән алып бик озак вакытка «хәбәрсез югалып» калган идем. Бу сүзләрне язарга түгел, әйтергә дә авыр. Нишлисең, бу турыда сөйләмәскә мөмкинме соң? Шунсыз мин тыныч кына яши дә алмам, тыныч кына үлә дә алмам.

Яшь кеше!

Син минем яшемә җиткәндә, мин инде җирдә булмам. Бу котылгысыз аерылу алдыннан мин сиңа кечкенә генә хат язып калдырам.

Син әле мәктәптә укыган көннәрдә үк җирнең тарихы белән, халыкларның тормыш юллары белән танышырсың. Синең күз алдыңнан бик еракта калган гасырлар узып китәрләр. Нинди генә исемнәрне күрмәссең син ул тарих битләрендә! Нинди генә хәлләрне очратмассың син ул чорларда!

Ниһаять, син шулай, тарих битләрен берәмләп ача-ача, безнең гасырга, без яшәгән чорга килеп җитәрсең. Һәм син анда «фашист» дигән сүзне күрерсең.

Кем иде соң ул фашист?

Мин сиңа шул турыда сөйләргә телим.




Беренче кисәк





РЈР» РєУ©РЅРЅУ™СЂРґУ™


Хәтеремдә: ул көн болытлы иде. Аз гына яңгыр сибәләп тора. Тирә-якта Белоруссия кыры. Урылмаган игеннәрнең башлары түбән иелгән. Алар шулай моңланып, җирнең кайгылы зарын тыңлап торалар кебек. Юл буенда һәм кырда янган машиналар, танклар аунап ята. Арыш арасыннан зенитка көпшәләре күренеп кала. Күз күреме җитә алган һәр җирдә окоплар, базлар һәм балчык өемнәре зур-зур каберләргә охшап торалар. Урманнар өстендә төтен болытлары асылынган, янып каралган агачлар күңелгә авыр моң салалар.

Моннан РєРёС‡У™ генә сугыш узган. Кая гына карасаң РґР°, үлгән иптәшләрнең РіУ™ТЇРґУ™Р»У™СЂРµ ята. Алар, РєТЇРєРєУ™ карап, РіТЇСЏ кемнедер РєУ©С‚У™Р»У™СЂ. Алар өстендә РёРЅРґРµ каргалар өере оча. У? еракта туплар гөрселдәве ишетелә. Кургаш төсле авыр СЃРѕСЂС‹ болытлар эчендә яшен ялтырап РєРёС‚У™. Һавада самолётлар РіУ©СЂР»У™РІРµ яңгырый. Сугыш үзенең юлын дәвам РёС‚У™. Сугыш Т—РёСЂРґУ™РіРµ бар тереклекне СѓС‚ белән кырып бара, артыннан РєУ©Р» генә кала.

Без РёРєРµ яклап СЋР» читеннән барабыз. У? юлдан немец танклары, солдатлар төялгән машиналар СѓР·Р°. Танкларның күбесенә немец солдатлары сырышкан. Алар шат. Безнең өстебезгә С‚У™РјУ™РєРµ төпчекләре атып РєРёС‚У™Р»У™СЂ. Кайберләре карбыз кабыклары ыргыта. Т®Р·Р»У™СЂРµ ниндидер хайван тавышы чыгарып көлешәләр.

– Русски, капут-капут! – дип акыралар.

Менә бик түбәннән генә самолёт очып үтә, колоннаны буйдан-буйга күзәтеп уза. Түбәннән аңа немец солдатлары нәрсәдер кычкыралар, кул болгыйлар.

Минем белән янәшә баручы бер иптәш:

– Безнең өстә очарга зур кыюлык кирәкми, син әнә тегендә, фронтка бар, канатыңны өтеп җибәрерләр иде синең, – ди.

– Юк шул, юк, өтмиләр. Өтсәләр, биредә киерелеп очып та йөрмәс иде ул. Күрәсең, алар көчле әле, – ди икенче иптәш.

РЎТЇР· шуннан артыкка сузылмый. Кем көчле РґУ™ кем көчсез – хәзер каян беләсең? Хәзер Р±Сѓ турыда СЃУ©Р№Р»У™С€ТЇРЅРµТЈ РЅРёРіУ™ РєРёСЂУ™РіРµ бар? Без РёРЅРґРµ У™СЃРёСЂР»У™СЂ. Безне каядыр алып баралар. Колоннаның СЏРє-ягыннан немец солдатлары безгә мылтыкларын С‚У©Р±У™РіУ™РЅРЅУ™СЂ. Күбебезнең аягыннан итекләре салдырылган, ременьнәр алынган, тик кайберәүләрдә генә противогаз сумкалары калган. Күбебез яланбаш. Барыбызны РґР° сакал баскан. Читтән караганда, без Р±РёРє карт булып күренәбездер, мөгаен. Р›У™РєРёРЅ безнең РёТЈ картыбыз РґР° утыздан узмагандыр. У? күбебезгә егерме РёРєРµ-егерме Р±РёС€ яшь.

Безне Р±РёРє кызу куалар. У?ледән-әле «Шнель, шнель!В» РґРёРіУ™РЅ тавышлар ишетелеп тора. Яралылар, хәлләре бетеп, һаман артка кала баралар. Ахырында, тәмам көчсезләнеп, юлга егылалар. РљРёРЅУ™С‚ мылтык тавышы ишетелеп РєРёС‚У™ – СЋР» читендә безнең РґСѓСЃ, Т—РёСЂРЅРµ кочаклап, күзләрен Р№РѕРјР°. Колонна алга узган саен, юлда ятып калган солдат РіУ™ТЇРґУ™Р»У™СЂРµ РєТЇР±У™СЏ бара.

Кайберәүләр, РєРёРЅУ™С‚ кенә сикереп, арыш кырына ташланалар. Р›У™РєРёРЅ фашист пулясы аларны шунда СѓРє куып Т—РёС‚У™. Р?реккә омтылган Р№У©СЂУ™Рє тибүеннән туктый. Арыш арасында тагын бер РіУ™ТЇРґУ™ аунап кала. У? колонна өстендә «Шнель, СЂСѓСЃСЃРєРё, шнель!В» РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР· һаман яңгырап тора… РЈР» СЃТЇР·Р»У™СЂРЅРµ ишеткән саен, Р№У©СЂУ™РєРЅРµТЈ кайсыдыр җирендә СЏСЂР° салына кебек.

Менә алда кечкенә генә авыл күренде. Дөресрәге, кайчандыр авыл булган да, хәзер инде нигезе генә калган утырып. Янып күмергә әйләнгән өйләр урынында, кабер ташлары кебек тырпаеп, шәрә мичләр утыра. Авылда җан әсәре күренми.

Колонна килеп Т—РёС‚У™СЂУ™Рє, каяндыр шунда җимерекләр арасыннан бер У™Р±Рё белән бер кечкенә генә кыз килеп чыкты. У?Р±РёРЅРµТЈ кулында чиләк, У™ кыз кружка тоткан РёРґРµ. Алар безгә СЃСѓ алып чыккан булганнар. Яннан атлаган немец солдаты йөгереп барды РґР° У™Р±РёРЅРµТЈ чиләген тибеп аударды, кызның кулыннан кружканы алып, аяк астына салып таптады.

– Р СѓСЃСЃРєРё, век, век! – РґРёРї кычкыра-кычкыра, У™Р±РёРЅРµ РґУ™, кызны РґР° куарга тотынды. У?Р±Рё тиз генә китмәде. Яулыгының чите белән күзләрен СЃУ©СЂС‚У™-СЃУ©СЂС‚У™:

– Улларым, балакайларым! Бер Ходай гына сезне коткарсын инде, – диде.

Бу карт ананың СЃТЇР·Р»У™СЂРµ әле РґУ™ минем исемдә. Бүген РґУ™ аның кайгылы Р№У©Р·Рµ РєТЇР· алдымда тора. Р СѓСЃ анасы безгә үзенең РёТЈ СЃРѕТЈРіС‹ ярдәмен күрсәтергә теләде. Бәлки, икенче РєУ©РЅРЅРµ СѓР» ТЇР· өенең РєРёСЃУ™ТЇР»У™СЂРµ өстенә ятып үлгәндер. РђРЅС‹ТЈ туфрагы каршында РјРёРЅ бүген башымны РёСЏРј. Кайда СЃРёРЅ, РЅУ™РЅРё кыз? РњРёРЅ СЃРёРЅРµ, У™РіУ™СЂ бүген очратсам, РёРЅРґРµ танымам. Шулай РґР° РјРёРЅ СЃРёРЅРµ оныта алмыйм. У?РіУ™СЂ РёСЃУ™РЅ булсаң, бәхетле СЏС€У™, аппагым! РЎРёРЅРµТЈ РЅУ™РЅРё кулларыңнан без СЃСѓ СЌС‡У™ алмадык. Р›У™РєРёРЅ без СѓР» авыр минутларда, сезне РєТЇСЂРіУ™С‡, РєТЇРїРјРµ шатлык кичердек. Без туган илдә онытылмаган идек…

Авылны узып киттек. Алда Днепр елгасы. Аның аргы ягында шәһәр күренә. Йортлар өстендә төтен болыты, шәһәр читендә ниндидер баклар яна. Кинәт-кинәт шартлаулар ишетелә. Шәһәр ерак әле. Дары катыш көйгән ис тамак төбенә утыра.

Шәһәргә керер алдыннан, безне туктаттылар. Озак та үтмәде, кара брезент белән япкан зур-зур машиналар күренде. Алар безнең янга килеп туктадылар.

– Җәяү алып барырга куркалар, – диде янымдагы бер иптәш.

Чыннан да шулай. Чөнки, шәһәр эченә кергәч, һичшиксез, безгә качарга мөмкинлек ачыла иде.

– Немецның башына тай типмәгән, белә, шайтан, – диде кемдер.

– Белмәскә, шуңа күрә фашист ич ул…

Безне машиналарга утырттылар. Машиналар кузгалды. Бераздан, җимерелеп, актарылып беткән урамнар буйлап бара-бара, кызгылт таштан салган бина янына килеп туктадык. Бу Орша төрмәсе иде.

Сугыш көннәрендә аның тәрәзәләре коелган, стеналары ишелгән. Немецлар йорт тирәсен тимерчыбыклар белән уратып алганнар. Капка төбенә ике башня куелган. Анда прожекторлар асылган.

Капка ачык. Капкадан эчке СЏРєРєР° таба У©С‡ пулемёт РєУ©РїС€У™СЃРµ төбәлгән. Башларына тимер каска РєРёРіУ™РЅ немецлар шул пулемётлар тирәсендә кайнашалар. У? капкадан У™СЃРёСЂР»У™СЂ С‚У©СЏРіУ™РЅ машиналар узып тора.

Бу немецлар тарафыннан Россия җирендә ясалган беренче лагерьларның берсе иде. Безне шунда алып килделәр.

Гомеремдә дә уйламаган тоткынлык көннәрем менә шушы лагерьда башланды.




Йөзгә-йөз очрашу


Без бер бүлмәдә утызлап солдат идек. У?ле бер-беребезнең исемнәрен РґУ™ белмибез. Төрлебез төрле частьлардан. Биредә разведчиклар РґР°, артиллеристлар РґР° Т»У™Рј пехотачылар РґР° бар. Авыр язмыш безне Р±РёРє тиз берләштерде. Без тиз арада бер-беребез белән танышып өлгердек. Бер-берең белән ачыктан-ачык СЃУ©Р№Р»У™С€ТЇ мондый вакытта Р±РёРє РєРёСЂУ™Рє. Без дошман кулында, Т»У™Рј безне, бәлки, РёСЂС‚У™РіУ™ әллә РЅРёРЅРґРё язмыш көтәдер. Мондый РєУ©РЅРЅУ™СЂРґУ™ яныңдагы иптәшеңнең кем булуын белергә теләвең аңлаешлы С…У™Р».

Барысы РґР° әйтелде, тик бер генә РЅУ™СЂСЃУ™ турында сер ачылмый калды: СѓР» РґР° булса – кемнең РєРѕРјРјСѓРЅРёСЃС‚ СЏРєРё комсомолец булуы. Бу хакта беркем РґУ™ сорашмады, һәркемнең бары тик ТЇР· йөрәгендә генә сакланырга тиешле сер РёРґРµ Р±Сѓ. У?ле алда газаплы сынаулар аша ТЇС‚У™СЃРµ бар. Анысы РєУ©РЅ кебек ачык. Мондый чакта кешенең андый серләрен башкаларның белми торуы хәерлерәктер.

Барыннан да элек, милләтебез нинди булуга карамастан, немецлар каршында без рус солдатлары идек. Бу авыр көннәрдә шул уртак исем безнең дуслыгыбызны тагын да ныгытты.

Минем белән янәшә сары чәчле яшь кенә солдат утыра. Бер кулын бинт белән бәйләп аскан. Кан гимнастёрка җиңе аша саркып чыккан, ярасыннан яман ис килә. Кәефе начар, бөтенләй сөйләшми. Ара-тирә авыр сызланып куя, йөзен җыера, янып көйгән иреннәрен теле белән ялап ала.

– Хәлегез авыр, ахры? – дидем мин аңа.

– Җиңел түгел, – диде ул, елмаерга тырышып.

– Ярагыз зурмы?

– Кулбашын осколка китеп алды, нәләт төшкере, – диде күршем, йөзен җыерып.

Без танышып киттек. Бу солдат минем якташ булып чыкты. Ул сугышка кадәр Юдино станциясендә депода эшләгән. Мин дә аңа Казаннан икәнлегемне әйттем.

Бу хәбәр аның йөзен ачып җибәрде. Мин дә сөендем. Чөнки мондый вакытта якташыңны очрату – әйтеп бетермәслек бәхет ул.

Р?птәшемнең исеме Миша РёРґРµ.

– У? СЃРёРЅРµТЈ исемең ничек? – РґРёРї сорады СѓР».

– Нәбиулла.

– Димәк, татар. Башта ук шулай уйлаган идем. Якташларны таныйм мин…

Миша авыз эченнән генә минем исемемне әйтеп карады.

– Авыр исем, тиз онытыла. Мин сине Николай дип йөрермен.

– Нигә Николай, нигә Павел түгел?

– Юк, Павел ярамый. Чөнки синең исемең «Н» га башлана. Димәк, Николай була.

Шул көннән алып мин башка иптәшләрем өчен дә Николай булып калдым.

– Тәмәке тартасыңмы? – диде Миша.

– Бик тартасы иде дә, юк, бетте.

– У? РјРёРЅ тартмыйм. Шулай РґР° тәмәкем бар. РњРёРЅ Р±ТЇС‚У™РЅ вакытта ТЇР· порциямне иптәшемә Р±РёСЂУ™ торган идем. У? ул…

– Үлде, – дидем мин.

– У?Р№Рµ, үлде, үтерделәр. РЁУ™Рї РґСѓСЃ РёРґРµ. – Миша бераз тынып торды. Аннары: – Менә СѓТЈ кесәмнән ал. Т®Р·РµТЈУ™ РґУ™ С‚У©СЂ, РјРёТЈР° РґР° төреп бирерсең, – РґРёРґРµ. – Р™У©СЂУ™Рє СЏРЅР°, бәлки, бераз файдасы булыр.

Без тәмәке төреп тартып җибәрдек. Тиз арада Мишаның тәмәкесе кулдан-кулга йөреп китте. Тәмәке, ничектер, кешеләрне җанландырып җибәрде. Кайсыдыр, көлә-көлә, анекдот та сөйли башлады.

Тәмәке төтененә өйрәнмәгән Миша бер суыру белән буыла-буыла ютәлләргә тотынды. Маңгаендагы кан тамырлары бүртеп чыкты. Йөзе кызарды, күзләрендә яшь тамчылары күренде. Шуңа карамастан ул тәмәкене тагын берничә мәртәбә суырып эченә алды да, башын противогаз сумкасына куеп, йөзен кулы белән каплады. Бераздан ютәле басылды, һәм Миша сабый бала кебек эреп йокыга китте.

Кич булып килә иде инде. Болай да караңгы төрмә бүлмәсе тагын да караңгылана төште. Тәрәзәләр ватылып беткән. Немецлар аларны чәнечкеле тимерчыбык белән челтәрләп куйганнар. Тәрәзәләрдән ишегалды һәм лагерь капкасы күренеп тора. Лагерьга әледән-әле машиналар килә, тоткыннарның саны һаман арта бара. Алар инде бүлмәләргә сыймыйлар – тышта, ачык һавада, төркем-төркем булып җыелып торалар. Яралылар стена буйларына сыенып, ыңгырашып яталар. Кемнәрдер:

– Кем Мәскәүдән?

– Кем Туладан?

– Кем Харьковтан? – дип кычкыра.

Алар шулай үзләренең якташларын, дусларын эзлиләр. Һәм шунда ук:

– Мин Мәскәүдән.

– Мин Туладан, – дигән тавышлар ишетелә.

Бу тавышлар караңгы төндә адашкан кешеләрне хәтерләтә. Куркыныч та, кызганыч та булып китә.

Капка башында прожектор утлары кабына. Аларның нурлары, ак елан кебек, ишегалдына, бина стеналарына кинәт кенә сузылалар да яңадан ояларына, тимер тартмаларга кереп югалалар.

РЇТЈР° гына сугыш кырыннан тотып китерелгән кеше үзен ниндидер авыр С‚У©С€ РєТЇСЂРіУ™РЅ кебек С…РёСЃ РёС‚У™. РђТЈ бернәрсәгә РґУ™ җавап Р±РёСЂРјРё. РљТЇР·Р»У™СЂ Р·СѓСЂ булып ачылган. Р›У™РєРёРЅ алар бернәрсәне РґУ™ РєТЇСЂРјРёР»У™СЂ кебек. Вакыт СѓР·Р°, Т»У™Рј, вакыт узган саен, Р±Сѓ тоткынлыкның авыр кайгысы кешене баса бара. У?СЃРёСЂ солдат әкренләп газаплы уйларга чума. РЈР», читлеккә ябылган РєРѕС€ сыман, башта, Р±Сѓ хәлгә килешә алмыйча, арлы-бирле сугыла. Кая барса РґР°, аны чәнечкеле тимерчыбык ураган, йөзенә салкын тимер РєУ©РїС€У™Р»У™СЂ карап тора.

У?СЃРёСЂ солдат, кая гына карамасын, башына мөгезле каска РєРёРіУ™РЅ сакчылар РєТЇСЂУ™ Т»У™Рј көче бетеп, тынып кала. РўРёРє шунда гына СѓР» үзенең авыр хәлен аңлый Т»У™Рј ирекне өзелеп сагына башлый.

Миша һаман йоклый әле. РњРёРЅ аның янында утырам. Башымнан РЅРёРЅРґРё генә уйлар узмый. Р?РЅРґРµ нишләргә? РљРёРЅУ™С‚ һавада самолёт очкан тавыш ишетелә. Кемнеке? Барыбыз РґР° тынып тыңлыйбыз.

– Безнеке! – ди берәү.

– Немецларга бүләк китергән…

Кайдадыр бомба шартлаган тавыш ишетелә. Шушы бер шартлау да күңелдә ниндидер ышаныч уята: фронт якын бит әле.

– Р?С…, – РґРё берәү, – РёСЂС‚У™ белән безнекеләр Оршага бәреп керсәләр, булыр РёРґРµ кызык!

– Бездә әллә самолётлар юкмы? – ди икенче иптәшебез. – Тотты да төшерде десант, шуннан эше бетә фрицның, капут! Безнекеләр белән не шути…

Күңелдә өмет чаткысы кабынып куя. Шул сүзләргә чын йөрәктән ышанасы килә. Бер генә минутка булса да уйлар яктырып китә.

РўУ©РЅ һаман караңгылана бара. Р?шегалдында кемнәрдер учак кабызырга маташалар. Шырпы яктысы күренү белән, капка янындагы пулемёт тырылдап РєСѓСЏ. РЁСѓРЅРґР° кемдер кычкырып егыла, Т»У™Рј тавыш тынып кала. Кемдер, СЂСѓСЃ телен вата-сындыра:

– Ут яндырырга ярамый! – дип җикеренә.

Сакчылар мылтык затворларын шалтыратып куялар. Прожектор уты тагын сузылып ала һәм сүнә.

Безнең бүлмәдә тынлык. У?СЃРёСЂР»У™СЂ икешәр, У©С‡У™СЂ булып бер-берсенә елышып ятканнар. РўРёРє берәү РґУ™ йокламый. Һәркемнең башында «Нишләргә?В» РґРёРіУ™РЅ СѓР№ кайный.

РњРёРЅ Миша янында ятам. Минем РґУ™, Миша кебек, йокыга таласым РєРёР»У™. Юк, булмый, тагын торып утырам, уйлыйм: «Нишләргә?В» Качарга РєРёСЂУ™Рє, качарга! У? ничек качарга СЃРѕТЈ? Уйлыйм, тагын уйлыйм.

РњРёРЅ үземә үзем җавап таба алмыйм. Чигә тамырларым авырта, тешләр кысыла. Шушы караңгы бүлмәдә РјРёРЅ үземне төпсез коега төшеп барган кебек СЃРёР·У™Рј. РњРёРЅ әле моннан берничә сәгать кенә элек ирек турында үзем генә уйларга Т»У™Рј үзем теләгәнчә юлын табарга хаклы идем. У? хәзер минем иптәшем, якташым бар. РЈР» яралы. Качарга РјУ©РјРєРёРЅ булса РґР°, яралы иптәшемне ташлап РєРёС‚У™СЂРіУ™ ярыймы СЃРѕТЈ?

Кинәт тышта, гөрелдәп, машина килеп туктады. Немецлар, сөйләшә-сөйләшә, йортка керделәр. Безнең ишек төбенә таба адымнар якынлаша. Менә ишек ачылды. Бүлмәдә кесә фонареның яктысы йөри башлады. Яктылык кайбер солдатларның йөзләренә озак тукталып торды.

Немецлар керү белән, бүлмәгә ислемай РёСЃРµ таралды. У? соңрак без СЃРїРёСЂС‚ исен РґУ™ СЃРёР·У™ башладык. Димәк, алар салганнар РёРґРµ. Караңгыда без аларның йөзләрен РєТЇСЂРјУ™СЃУ™Рє С‚У™, керүчеләрнең офицер булуларына шигебез калмады.

Бу төн уртасында нишләп йөри алар? Бүлмәдә тынлык. Офицер кесә фонаре яктысын бер солдаттан икенче солдат йөзенә йөртеп уза. Кемнедер эзлиләр.

Кинәт бүлмәдә, шул авыр тынлыкта, офицерның тавышы ишетелде. Гадәттә, тавышның төсе юк, диләр. Ләкин ни өчендер бу вакытта миңа немец офицерының тавышы зәңгәрле-яшелле төстә булып тоелды. Офицер немец телендә нәрсәдер әйтте. Без бары «коммунист» дигән сүзне генә аңлап калдык. Офицер белән янәшә торганы русча:

– Биредә коммунистлар бармы? – дип сорады.

У?лбәттә, РјРёРЅ үзем РґУ™ комсомолец булуым белән РєРѕРјРјСѓРЅРёСЃС‚ булган кешегә якын идем. Дошманның соравы РјРёТЈР° РґР° кагыла. Юк, РјРёТЈР° гына түгел, Р±Сѓ – безнең барыбызга РґР° кагылышлы сорау. Р§У©РЅРєРё без совет солдатлары – РєРѕРјРјСѓРЅРёР·РјРЅС‹ яклаучылар.

Без барыбыз да аягүрә торып бастык. Бу коралсызланган солдатларның, иңне иңгә куеп, терсәкне терсәккә терәп, дошманга каршы чыгуы иде.

Офицер җавап көтте. Без эндәшмәдек.

– Йә, әйтегез, – диде ул, – кем биредә коммунист, кем комиссар?

Бүлмә һаман тып-тын торды.

– Димәк, барыгыз РґР° коммунистлар, – РґРёРґРµ немец ачулы тавыш белән. – Ярый, Р±РёРє яхшы. Р›У™РєРёРЅ белегез: барыбер әйтерсез. Бүген түгел РёРєУ™РЅ, РёСЂС‚У™РіУ™, РёСЂС‚У™РіУ™ түгел РёРєУ™РЅ, аннан ары. Безнең вакыт бар, без РєУ©С‚У™ алабыз, – РґРёРґРµ РґУ™ офицер, иптәшенә нәрсәдер сөйли-сөйли, бүлмәдән чыкты. Р?шек ябылды, шалтыр-шолтыр иткән тавышлар ишетелеп калды.

– Менә болары инде чын фашистлар, – диде кемдер бер почмактан.

Бу сүз караңгы бүлмәдә коточкыч булып яңгырады. Ниндидер бер очлы нәрсә күзләрне чәнчеп киткәндәй булды. Ул сүз йөрәкләрне дерелдәтеп алды. Йоклап яткан, дөресрәге, аңын җуеп яткан Миша да урыныннан сикереп торды һәм: «Ах!» – дип, яралы иңбашын тотып, таш идәнгә ауды.

У?Р№Рµ, фашистлар! Без аларны сугышка кадәр ТЇРє белә идек. Фашистларның Р?спаниядә, Австриядә, Польшада бер гаепсез халыкны үтерүләре турында газеталардан, журналлардан укыганыбыз бар РёРґРµ. У? менә бүген без фашист белән Р№У©Р·РіУ™-Р№У©Р· килеп, РєТЇР·РіУ™-РєТЇР· карашып очраштык.

– Болары инде чын фашистлар, – дип кабатлады баягы тавыш.

Мин аны күрергә теләдем. Бүлмә караңгы, беркемне дә танып булмый. Бәхеткә, ул солдат тәмәке кабызды, һәм шул арада мин аның йөзен күреп калдым. Ул урта яшьләрдәге кеше иде. Шактый киң маңгае, туры борыны һәм шырпы яктысында ниндидер бер эчке көч белән ялтыраган күзләре минем күңелемә кереп калды. Шырпы сүнгәч тә, ул күзләр һаман янып торалар иде кебек.

Башка вакытта, бер-берең белән очрашкан чакта, кешенең йөзенә игътибар РґР° итмисең. У? биредә, тоткынлыкта, кеше, бер-берсенең йөзенә карап, аның эчке хәятын белергә тырыша. Кем СѓР»? Менә РјРёРЅ РґУ™ хәзер шул солдат турында уйлыйм.

Кешене йөзенә генә карап белеп буламы соң? Минем шундый уйлар белән газапланып утыруымны сизгән кебек, теге солдат тагын сүз башлады:

– Нигә тынып калдыгыз? Шүрләдегезме әллә? – диде ул. – Коммунистларны белсәгез әйтегез. Немец аның өчен буш итмәс, һәрхәлдә, түләүсез калдырмас…

– РЎРёРЅ РЅРёРіУ™ алай ТЇР·РµТЈРЅРµ Р±РёРє Р·СѓСЂРіР° РєСѓСЏСЃС‹ТЈ әле? – РґРёРґРµ берәү Р°ТЈР° каршы. – РќУ™СЂСЃУ™, СЃРёРЅ безне әләкчеләр РґРёРї белдеңме әллә? РљТЇРї СЃУ©Р№Р»У™РЅСЃУ™ТЈ, телсез калуың бар. Кара СЃРёРЅ аны, ничек мыскыллый… У?йтегез, имеш…

– Кем анда шуның янында ята, бир үзенә берне, ә мин барып өстәрмен…

Моны Миша әйтте. Хәер, аның «берне» бирергә түгел, кулын селкетергә дә көче юк иде.

– Ачуланмагыз, шаярып кына әйтәм, – диде баягы солдат. Аның тавышында борчу катыш ниндидер бер күтәренкелек сизелә иде.

– Шулай диген, РЅРёРіУ™ СЋРєРЅС‹ СЃУ©Р№Р»У™Рї торырга, – РґРёРґРµ Миша. – Безнең арада бер генә РєРѕРјРјСѓРЅРёСЃС‚ та СЋРє. Бусы – бер. Р?кенчедән, булса РґР°, без аны белмибез…

У?Р№Рµ, белмибез! Бу СЃТЇР· безнең телебездә тоткынлыкның беренче көннәрендә ТЇРє канун булып калды. Юк, алай гына түгел, Р±Сѓ СЃТЇР· РєУ©СЂУ™С€ авазына әверелде. «Кем РєРѕРјРјСѓРЅРёСЃС‚?В» – «Белмибез». – «Кем комиссар?В» – «Белмибез». – «Сездә РЅРёРЅРґРё кораллар бар?В» – «Белмибез!В» ТєУ™Рј тагын РјРµТЈР»У™РіУ™РЅ сорауларга «белмибез» РґРёРіУ™РЅ җавап фрицның ачуын кабарта, Р°ТЈР° СѓР» СЃТЇР· СЃТЇР· булып кына түгел, мыскыллау РґР° булып яңгырый РёРґРµ. Дошман, безнең авызларны ачтырыр өчен, РЅРёРЅРґРё генә җәзалар уйлап чыгармады. Р›У™РєРёРЅ бары бер генә СЃТЇР·РЅРµ ишетә РёРґРµ: «Белмибез!В»

Бу төнне безнең бүлмәдә фашистлар турында бик озак сүз барды.

Р?РЅРґРµ август С‚У©РЅРµ сыекланып РєРёР»У™. Бүлмә стеналары беленә башлады. Арып талган У™СЃРёСЂР»У™СЂРЅРµТЈ күзләренә таң йокысы төште. Бүлмә тып-тын булып калды.




Кылычка-кылыч


Р?кенче РєУ©РЅ килеп җитте.

Мишаның хәле авырая бара. Ул кинәт-кинәт ыңгырашып куя. Түшәмдә ниндидер бер нокта табып, шуңа озак-озак карап ята. Аның, яралангач, каны күп акканлыктан булса кирәк, төсе агарып калган. Күз төпләре көйгән. Керфекләре бик авыр күтәрелә. Миша әледән-әле саташып сөйләнә. Безнең арада тагын да яралылар бар. Мишаның хәле барысыныкыннан да авыррак. Аңа ашыгыч ярдәм кирәк иде.

Берәү:

– Ярасын чишеп, яңадан бәйләп карарга иде, – диде.

Р?кенче берәү:

– Чишәргә ярамый. Р?нфекция керүе РјУ©РјРєРёРЅ, – РґРёРї каршы СЃУ©Р№Р»У™РЅРґРµ.

Мин Мишага карап нишләргә дә белмичә аптырап торам. Кесәмдә кулъяулыгым да юк, ичмаса. Шулай якташ алдында аптырап торганда, кичә мин шырпы яктысында танып калган солдат безнең янга килде. Ул, Мишага иелеп, аның ярасын иснәп карады да башын селкеде:

– Да… – диде. Аннары Мишаның күзләренә карады. Кулын тотып, йөрәк тибешен санады.

– Сез врачмы әллә? – дип сорадым.

– Сезгә барыбер түгелмени? – диде ул.

Мондый вакытта үземнең соравым үземә дә уңайсыз булып тоелды.

– Кемдә Р±РёРЅС‚ бар? – РґРёРґРµ СѓР» Т»У™Рј ТЇР·Рµ гимнастёрка кесәсеннән индивидуаль пакет чыгарды. Р?птәшләр тагын берничә пакет таптылар.

Мишаның ярасы Р±РёРє Р·СѓСЂ РёРґРµ. Р?ңбаш сөягенә кадәр ите умырылып алынган. Яраны төзәтер өчен, һичшиксез, С…РёСЂСѓСЂРі СЏСЂРґУ™РјРµ РєРёСЂУ™Рє. Теге солдат яраны әйбәтләп яңадан Р±У™Р№Р»У™РґРµ. Мишага бераз уңайрак булып китте, ахры, тынычрак сулый башлады. Яралы иптәшебезнең тынычлануы безне РґУ™ ничектер җиңеләйткән кебек булды.

Теге солдат Миша янына утырды. Аның йөзе борчулы иде. Ул Мишага нигәдер сәер карый. Бераздан ул, минем колагыма пышылдап:

– Заражение башланган, – диде.

Башкалар, РјРѕРЅС‹ ишетмәсәләр РґУ™, СЃТЇР· РЅРё турында барганлыгын аңлап алдылар. Барысы РґР° Миша тирәсенә җыелдылар. Сугышта без РєТЇРї дусларыбызны югалттык. Без үлемгә карап торырга күнеккән. Р›У™РєРёРЅ Т»У™СЂ үлем үзенчә кызганыч, үзенчә авыр була. Менә хәзер РґУ™ Миша үлем түшәгендә ята. Бу үлем тагын РґР° авыррак, тагын РґР° кызганычрак, С‡У©РЅРєРё Р±Сѓ – тоткынлыктагы үлем. Мондый үлемне күргәнебез СЋРє РёРґРµ безнең. У? СѓР» – менә хәзер безнең алдыбызда, иптәшебезнең йөзендә, аның күзләрендә, аның яшь гомерендә.

Бер солдат противогаз сумкасыннан бер кисәк икмәк чыгарды.

– Миша, – диде ул, – мә, аша…

Кемдер каяндыр бер шакмак шикәр табып китерде, һәркем ничек булса да иптәшкә ярдәм итәргә тели иде.

Миша русларда гына була торган якты зәңгәр күзләрен яртылаш кына ача алды. Ул яткан җиреннән күтәрелергә теләде. Ләкин аның көче юк иде инде…

Шулай РґР° Миша РёРєРјУ™РєРЅРµ алды. РўРёРє авызына якын РґР° китермәде. РЈР» РёРєРјУ™Рє кисәген, РёРЅРґРµ суынып барган кулына тотып, шешенгән бармаклары белән кысып-кысып карады. У?йтерсең Р»У™ шул кечкенә генә РёРєРјУ™Рє кисәгендә ниндидер җылылык СЃРёР·У™ РёРґРµ. Бәлки, СѓР» шул РёРєРјУ™Рє кисәген дустының кулы итеп С…РёСЃ иткәндер, дусты белән СЃРѕТЈРіС‹ кабат саубуллашам РґРёРї уйлагандыр…

Миша, күзләрен ачып, безгә карады, күкрәген күтәреп, бик авыр сулады да:

– Рәхмәт, – диде.

Менә нинди хәлләр була икән тормышта: әле кичә генә миңа очраган һәм, бәлки, гомергә сагынырлык иптәш буласы кеше бездән мәңгегә аерыла. Без шуны күреп торабыз, һәр минут үткән саен, ул сәгать якынлаша.

РњРёРЅСѓС‚ узган саен, әсирлек үзен көчлерәк сиздерә бара. РњРёРЅСѓС‚ узган саен, без картая барабыз, боега барабыз. У?ле РєТЇРї РЅУ™СЂСЃУ™Р»У™СЂРіУ™ җавап Р±РёСЂУ™ алмаган акыл РёРЅРґРµ тоткынлыкның хурлыгын ачыграк тоя башлый. Без – СЏС€У™ТЇРґУ™РЅ аерылганнар, Т»У™Рј безгә РёРЅРґРµ үлем карап тора.

Шулай фашист тоткынлыгында икенче РєУ©РЅ узып бара. Безнең әле берни ашаганыбыз РґР°, эчкәнебез РґУ™ СЋРє. Гадәттә, Р±РёРє кайгырган кеше ашау-СЌС‡ТЇРЅРµ оныта. Безнең РґУ™ СѓР» турыда уйлаганыбыз СЋРє РёРґРµ. У?ле күңел Р±Сѓ әсирлек белән, Р±Сѓ түбәнлек белән килешә алмый. Килешә алмый гына түгел, РјРѕТЈР° ачына, ярсый. Авызда ниндидер бер әче С‚У™Рј сизелә. РќУ™СЂСЃУ™РґУ™РЅ РёРєУ™РЅ Р±Сѓ? У?ллә арыгангамы, әллә сугыштагы дары РёСЃРµ чыгып бетмәгәнме? Юк, берсе РґУ™ түгел. Бу – вөҗдан газабының Р№У©СЂУ™РєРЅРµ яндыруыннан туган бер сизем. Мондый чакта кеше, чыннан РґР°, ашау-СЌС‡ТЇРЅРµ оныта. Биредә, Р±Сѓ С‚У©СЂРјУ™ бүлмәсендә, бездә РґУ™ шундый С…У™Р» РёРґРµ. РњРёРЅ С‚У©СЂРјУ™ бүлмәсе РґРёРї әйттем. У?РіУ™СЂ тоткынны бизәкле сарайга япсалар, аның хәле үзгәрер РёРґРµ РјРёРєУ™РЅ?..

Ачлык үзен нык сиздерә башлады. Безнең инде кайберләребез өчәр көн ашамаган-эчмәгән. Бу урында мин шуны әйтергә тиешмен: арабызда бер генә солдат та немецтан ашарга сорау турында сүз чыгармады. Бу, ничектер, бер-берең каршында оят кебек сизелә иде. Юк, бу – оялу гына түгел, бу – дошман каршында түбәнлек иде.

Без авыр ыңгырашып яткан Миша янында сүзсез генә җыелышып утырабыз.

Дустыбыз белән соңгы минутта саубуллашкан чакта да, безне фашистлар тынычлыкта калдырмаслар. Алар коммунистларны эзлиләр, алар тагын бире килерләр.

У?лбәттә, очраклы Т»У™Рј көтелмәгән С…У™Р» түгел Р±Сѓ. Фашистлар РёТЈ элек У™СЃРёСЂР»У™СЂ арасыннан коммунистларны тотып алып СЋРє РёС‚У™СЂРіУ™ телиләр.

Коммунист – әсир булган хәлдә дә – фашист өчен куркынычлы дошман. Фашистлар беләләр: Совет Армиясендә коммунистлар күп. Коммунистлар безнең арабызда да бар, әлбәттә. Ләкин кайсыбыз? Менә шул сорау котырындыра фашистларны.

Тәрәзә челтәрләре аша ишегалды күренә. Анда әсирләрне, өчәр-өчәр бастырып, стройга тезгәннәр. Офицерлар стройны бик горур килбәт белән карап йөриләр. Аларның итекләре ялтырап тора, шпоралары чыңгылдап-чыңгылдап китә. Киң түбәле фуражкалары, ничектер, башларыннан аерылып күренә. Гүя фуражка эчендә баш түгел, нәрсәдәндер ясап куелган бер озынча әйбер сыман; офицерларның гәүдәләре дә сыгылмый торган тоташ бер каты заттан ясалган кебек. Йөргәндә, алар гәүдәләрен бик туры тоталар, уклау йотканнар диярсең.

Строй йорт буена дүрт почмаклы итеп куелган. Артта – немец солдатлары, ә уртада – офицерлар.

– Коммунистлар, комиссарлар, еврейлар, өч адым алга чыгыгыз! – дип кычкыра офицер.

Беркем дә чыкмый. Офицер кулындагы бизәкләп ясалган таягы белән әсирләрнең йөзенә төртеп-төртеп күрсәтә. Солдатлар ул әсирләрне шунда ук стройдан сөйрәп чыгаралар да якында гына торган машинага утырталар. Озак та үтми, машина, пырылдап, лагерь капкасыннан чыгып китә.

– Аларны кая алып китәләр? – дип сорый бер иптәшебез.

– Кая булсын, допроска, – ди икенче берәү.

– Эшләр яхшыга бармый, егетләр…

Моны әйтүче кеше Мишага ярдәм күрсәткән солдат иде. Без аның исемен әле һаман белмибез. Ләкин сүзләре белән ул безне үзенә тартып өлгерде инде. Без аны бик күптәннән беләбез шикелле тоела.

Ул тәрәзә аша карап тора, йөзе караңгылана бара. Гүя кара машинада аның да берәр туганы киткән иде.

– Гестапо эшкә кереште. Коммунистларны эзлиләр. Коммунизм белән фашизм кылычка-кылыч килде… – диде ул һәм бераз уйланып торды. Аның күзләре безгә туры карыйлар, әйтерсең алар ниндидер бер тирән сер әйтергә телиләр иде.

Миша, саташып, нәрсәдер сөйләде. Тавышы бик тонык чыга, сүзләре бутала. Мин аңа карап утырам. Маңгаена кулымны куям. Ут кебек кызу. Нишләргә? Гангрена бөтен тәненә тарала булса кирәк.

Безнең ишек артында немец солдаты нәрсәдер кычкырына башлады. Бераздан ишек ачылды. Бүлмәгә офицер һәм өч солдат керде.

– Р™У™, биредә кемнәр РєРѕРјРјСѓРЅРёСЃС‚, кемнәр комиссар? У?йтегез!

Бу – безгә таныш тавыш. Кара петлицаларында яшен уклары шикелле сызыклар бар. «Бу нинди билге икән?» – дип уйлап алдым мин һәм шунда ук боларның «СС» хәрефләре икәнен шәйләдем.

Без эндәшмәдек. Офицер Миша янына килде дә аңа шпоралы итеге белән төртте.

– Капут! – диде ул, йөзен җыерып.

Миша ыңгырашып куйды.

Аннан соң офицер безнең йөзләребезгә карап чыкты. Ул, коммунистларның йөзендә берәр билге юкмы дигән кебек, җентекләп күзәтә. Аның алга чыгып торган маңгае астындагы күзләре авызлары ачылган елан башларына охшый иде.

Тентү башланды. Кайберәүләрнең кесәләрендә әле карандаш, кәгазь РєРёСЃУ™РєР»У™СЂРµ, РїУ™РєРµ Т»У™Рј башка вак-С‚У©СЏРє әйберләр бар РёРґРµ. Аларны барысын РґР° җыеп алдылар. Р?кебездән кесә сәгате табылды. Немец офицеры, авызын ерып:

– Русски ур, гут, – дип, сәгатьләрне кесәсенә салып куйды.

Офицер тәрҗемәчегә нәрсәдер әйтте. Тәрҗемәче, рус телен вата-сындыра, безгә офицерның сүзләрен аңлатырга кереште:

– Коммунистларны әйтмичә торып, сезгә судан башка бернәрсә дә бирелмәячәк.

Миша тагын аңга килгән кебек булды.

– Алар мине эзлиләр, этләр, – диде.

Бу сүзләрне аңламаса да, немец офицеры Мишаның йөрәк өзгеч дәһшәтле тавышыннан сискәнеп киткән кебек булды. Ул пистолетын чыгарды, Миша янына юлбарыс кебек атылып килеп җитте. Ләкин атарга өлгермәде. Миша, күзләрен зур ачып, фашистка туп-туры карап ята иде. Миша үлде.

Ул вакыттан бирле күп еллар узды инде. Мин бигрәк тә җәй көннәрендә Юдино станциясе аша узгалыйм. Узган саен, минем хәтеремә Миша төшә. Бәлки, аның туганнары әле дә аны сагынып көтәләрдер. Бәлки, аның балалары да булгандыр. Алар үзләренең сөекле әтиләрен инде беркайчан да күрмәсләр. Коммунист Миша Белоруссия җирендә билгесез кабердә ята. Туфрагың җиңел булсын, якташым!




Намус трагедиясе


Кичкә таба Мишаны алып чыктылар. Тоткынлыкның икенче көнендә ТЇРє бер дустыбызны югалттык. Бу әле безнең бүлмәдә генә. У? башка бүлмәләрдә, башка лагерьларда үлүчеләрнең санын кем белсен? Алар, бәлки, Р±Сѓ РєУ©РЅРЅРµ РјРµТЈРЅУ™РЅ РґУ™ арткандыр? У? РёСЂС‚У™РіУ™ алар РєТЇРїРјРµ булыр? У? берсекөнгә?..

Бәлки, безне дә менә шушы бүлмәдән берәм-берәм алып чыгып бетерерләр. Бу ике көн эчендә киләчәктә безне нәрсә көткәнен ачык аңладык. Ничек кенә булса да бу газаптан, бу хурлыктан качарга кирәк! Һәркемнең башында шундый уй. Мин моны үземнән беләм. Мин качарга карар иттем инде. Немецлар да безнең уебызны сизәләр иде. Алар, лагерь тирәсенә икенче кат баганалар утыртып, тимерчыбык урый башладылар. Почмак саен прожекторлар эләләр. Лагерь тирәсендә сакчылар саны арта бара. Читтән караганда, безне биредә гомер буена тотарга уйлыйлар иде шикелле.

Тагын төн җитте. Күзгә йокы керми. Үзара сөйләшүләр бөтенләй ишетелми. Минем дә беркем белән дә сүзгә керәсем килми. Эч поша. Ара-тирә очып узган самолётлар гына кайдадыр сугыш барганын искә төшерәләр. Сугыш күренешләре яңадан күз алдына килә. Туганнар, дуслар искә төшә. Алар турында уйлаган саен, күңелсез була бара. Кем белсен, бәлки, алар белән инде очрашып та булмас. Алай гына да түгел, хәтта үлгәч тә синең кайда күмелгәнеңне белмәсләр. Бу уйлардан соң тәнгә бозлы су сипкән кебек булып китә. Куллар ирексездән гимнастёрка якасына сырышалар, әйтерсең кемдер сине буа, һәм син шуннан котылырга телисең.

Яңадан баягы таныш солдатның тавышын ишетәм.

– Егетләр, кем йокламый? – ди ул.

– Мин йокламыйм, – дим мин аңа.

– Мин дә, – диде икенче берәү.

– У? РЅРёРіУ™? – РґРё өченчебез.

– Барыгыз да йокламыйсыз икән, – ди теге солдат һәм, бераз тынып торгач: – Минск шәһәренә моннан ничә километр булыр икән? – дип сорый.

– Ничек барасың бит, – ди кемдер аңа. – Самолёт белән утыз минутта җитәр идең, поездда ярты көн, ә җәяү безнең шикеллеләргә, ун көн дә аз булыр.

– Шулаймы?

– Кара әле, Василий Петрович, – ди аңа тагын берәү, – бик кирәк булса, мин чын дөресен әйтә алам. Мин үзем бу як кешесе. Минск шәһәренә моннан өч йөз километр чамасы, артык булмас…

Мин бу сөйләшүдә теге солдатның Василий Петрович икәнен белеп калдым. Димәк, ул качарга җыена. «Менә аның белән бергә ычкынсаң…» – дип уйладым мин.

– Димәк, син бу якларны яхшы беләсең? – диде Василий Петрович.

– Бераз беләм.

– Алай булса сөйлә әле. Монда юллар ничегрәк, мәсәлән, җәяү баручыга? Урманнар бармы, елгалар зурмы? Днепрны әйтмим, Днепрны беләбез…

Бу төнне без караңгы бүлмәдә Орша тирәсендәге рельефны, дөресрәге, картаны өйрәндек дияргә була. Һәркем бу хакта үзенең белгәнен сөйләде.

Василий Петрович, әлбәттә, качарга җай чыкса дип, тирә-якны яхшырак белергә тели иде. Миңа да, башкаларга да нәкъ шул гына кирәк тә.

Тизрәк төнне уздырасы килде, һәм төн узып та бара иде инде.

Р?СЂС‚У™ белән безне ишегалдына чыгарып тезделәр. Санап чыктылар.

РљРёРЅУ™С‚:

– Ахтунг! – дигән немец командасы ишетелде.

Капкадан кечкенә җиңел машина килеп керде. Машинаның өсте ачык, тирәсе яфраклы ботаклар белән уралган. Шул яфраклы ботаклар арасыннан бик зур, калай кебек җәйпәк түбәле фуражка күренде. Аннан соң кып-кызыл битле һәм киң җилкәле, шактый юан немец калкып чыкты. Бу генерал иде.

Аның янында тагын берничә офицер басып тора.

Генерал, күзләрен кыса-кыса, бик канәгать елмаеп, шактый озак безгә карап торды. Ул әле җиңүче, ә без җиңелүчеләр идек.

Генерал бер офицерга нәрсәдер әйтте. Офицер тәрҗемәче булып чыкты.

– Р?РєРјУ™Рє СЋРє! – РґРёРґРµ СѓР». – Р?РєРјУ™Рє СЋРє, РёРєРјУ™РєРЅРµ сезнекеләр яндырып киттеләр. Без гаепле түгел. Р›У™РєРёРЅ генерал У™С„У™РЅРґРµ әйтергә кушты…

Офицер бераз туктап торды, аннан соң, генералга борылып, нәрсәдер пышылдады. Генерал башын селкеп ризалык белдерде.

– Бүген, – диде офицер, – генерал әфәнденең кушуы буенча, сезгә ашарга биреләчәк. Бөек Германия гуманизмны ярата. Ул Европага яңа тәртип алып килә…

Офицер сүзеннән туктап калды, башын югарырак күтәреп, безгә карады. РђРЅС‹ТЈ Р±Сѓ кыяфәте, менә без РЅРёРЅРґРё яхшы, РґРёРіУ™РЅ кебек РёРґРµ. Р?кенче офицер генералны фоторәсемгә төшереп алды. Аннан СЃРѕТЈ, фотоаппаратын безгә С‚У©Р·У™Рї, берничә рәсем төшерде.

Бәлки, берничә РєУ©РЅРЅУ™РЅ СЃРѕТЈ берәр немец газетасында Р±Сѓ рәсемнәр бөтен Германиягә таралыр. РЈР» рәсем астына генералны мактап язарлар. Кемнәрдер шатланыр. Кемнәрдер кайгырыр РґР°. Р§У©РЅРєРё сугыш немец йортының бусагасында һаман солдат сорап тора. Бу РЅУ™СЂСЃУ™ белән бетәр? У?ле билгесез…

Машина китте. Шулай итеп, без немец генералын да күрдек. Тик ул бездә зур тәэсир калдырмады.

– Капиталист, – диде аның турында берәү.

– У?лбәттә, эшче түгел, – РґРёРї, икенче РёРїС‚У™С€ СЃТЇР·РіУ™ кушылды, – РєТЇСЂУ™СЃРµТЈ, кәефе кырылган, РёРєРјУ™РєРЅРµ яндыргансыз, РґРё. Булса, Германиягә озатасы РёРєУ™РЅ. РўРѕС‚ капчыгыңны, СЃРёТЈР° әзерләп куйганнар!..

Кинәт бер якта ниндидер тавыш купты. Кемдер:

– Менә син нәрсә эзләп килгәнсең икән, сволочь, – дип, кемнедер сүгә.

Мин шунда таба юнәлдем һәм, озак та үтми, талашучылар арасына килеп кердем.

Бер кеше уртада басып тора. Кулында ниндидер язулы кәгазь. Ул шул язуны тотып кычкыра:

– Р?шеттегезме, генерал РЅУ™СЂСЃУ™ әйтте? Ашарга бирәбез, РґРёРґРµ. Димәк, немецлар алдашмыйлар. Менә РјРѕРЅРґР° язган, – РґРёРї, СѓР», кызарына-бүртенә, СЏР·СѓРЅС‹ укый башлады.

Бу кәгазь, совет солдатын сугышсыз бирелергә чакырып, немец самолётларыннан фронт сызыгына ташланган прокламация иде.

У?СЃРёСЂ кулындагы СЏР·СѓРЅС‹ укып бетерә алмады. РђРЅС‹ТЈ алдына Р±РёРє ачулы йөзле, озын буйлы Т»У™Рј чандыр куллы берәү килеп басты РґР°, прокламация укучының борынына төртеп, аны укуыннан туктарга РјУ™Т—Р±ТЇСЂ итте.

– У?, РёСЃУ™РЅРјРµ, СЂСЏРґРѕРІРѕР№ Поляков! Без Р±РёС‚ СЃРёРЅРµ үлгән РґРёРї кайгырган идек. У? СЃРёРЅ немецларга калач ашарга килгәнсең РёРєУ™РЅ. РЁУ™Рї патриот! Хәзер СЃРёРЅРµ анаң РєТЇСЂСЃУ™, РєТЇР·Р»У™СЂРµТЈРЅРµ тишеп агызыр РёРґРµ, сволочь…

Теге әсир, телен тешләгән кебек, кинәт тынып калды. Аның йөзе агарынды. Ул нәрсәдер әйтергә теләде. Ләкин аның авызыннан бик еракта, күкрәк эчендә ишетелгән кебек, ниндидер аңлашылмаган тавышлар гына чыкты. Аннары ул артка чигенде. Шулвакыт аңа кемдер бар көченә сугып җибәрде. Поляков кинәт борыны белән җиргә төртелде, дүрт аякланып, куркынган төс белән, бик кызганыч итеп, безгә карап тора башлады. Күзләре пыяла эченә тутырылган төтен төсле нурсыз иде.

Поляков эндәшми. РЈР» ТЇР· хәленең РЅРёРЅРґРё С‚ТЇР±У™РЅ икәнен аңлый. Р›У™РєРёРЅ гафу үтенергә СЃРѕТЈ РёРґРµ РёРЅРґРµ. У? каршылык күрсәтсә, аны шунда СѓРє ТЇР· иптәшләре, хәтта якташлары РґР° аяк астына салып таптаячаклар. Поляков Р±Сѓ хәлне СЃРёР·У™. РђТЈР° безнең каршыда бары РґТЇСЂС‚ аякланып кына торырга калган РёРґРµ.

Поляковка бүтән беркем бер сүз әйтмәде. Йогышлы авырудан куркып читкә тайпылган кешеләр кебек, без аның яныннан таралыштык. Ул, кемнәндер ярдәм көткән кебек, тирә-якка каранды. Тик аны беркем дә кызганмады.

Кичкырын безне яңадан стройга тезделәр. Лагерьга брезент белән каплаган Р№У©Рє машинасы килеп керде. РђТЈР° Р±У™СЂУ™ТЈРіРµ төялгән РёРґРµ. Р?РєРµ немец солдаты:

– Аен, цвай, драй, – дип, безгә чиле-пешле өчәр бәрәңге өләшергә тотындылар.

Поляков инде безнең барыбызга да таныш иде. Менә ул машина янына килде. Башыннан пилоткасын салып, немецка сузды. Пилоткага өч бәрәңге төште.

– Язуыңны күрсәт, язуыңны! – диде аңа берәү. – Сиңа бит калач, колбаса бирергә тиешләр…

– Аракы күбрәк сора, безгә дә авыз иттерерсең, – диде икенче әсир.

Поляков эндәшми. Ул бер кызара, бер агара. Аңа аяк астындагы җир дә хәзер уелып төшәр сыман. Ул беребезгә дә карамый.

Без генерал кушуы буенча бирелгән «сыйны» ашарга керештек. Тик бәрәңгене ашар өчен тагын бер мәртәбә юарга, тагын бер мәртәбә пешерергә кирәк иде.

Поляков исә никтер ашамый утыра. Пилоткасыннан бәрәңгеләрне бер ала, бер куя. Кинәт ул урыныннан сикереп торды. Бәрәңгеләрен пилоткасыннан алып, җиргә атып бәрде. Бәрде дә аяклары белән изәргә кереште. Бәрәңгеләрне таптый, үзе төкеренә, үзе бернәрсә дә эндәшми. Без аңа гаҗәпләнеп карап торабыз.

Поляков яңадан җиргә утырды. Гимнастёркасын изү турысыннан аерып төшерде. Күкрәге шәп-шәрә калды. Шулчак мин аның күкрәгенең сул ягында татуировка белән ясалган бер рәсем күрдем. Анда бер ялангач кыз төшерелгән. Рәсем астына «П – Г» дип язылган иде. Поляковның куллары хәрәкәтләнгән саен, ул рәсем дә җанлы кебек селкенеп куя.

Поляков күкрәгенә йодрыклары белән суга-суга елый башлады. Аннары, йөзен куллары белән каплап, җиргә сузылып ятты да тынып калды. Тик гәүдәсе генә әледән-әле дерелдәп китә иде.

РЈР» РєУ©РЅРЅРµ бөтен лагерь Поляков турында СЃУ©Р№Р»У™РґРµ. У? РёСЂС‚У™РЅ без Поляковның РёРЅРґРµ каралып, суынып беткән гәүдәсен күрдек. РЈР» асылынып үлгән РёРґРµ. Кемдер аның йөзен пилоткасы белән каплап та өлгергән. Пилотка читеннән РєРёС‡У™РіРµ СЏР·Сѓ – немец прокламациясе күренеп тора. Т–РёР» РёСЃРєУ™РЅРґУ™, СѓР» СЏР·Сѓ РєРёСЃУ™РіРµ РєРёРЅУ™С‚-РєРёРЅУ™С‚ селкенеп РєСѓСЏ. Р“ТЇСЏ Поляковның әле чыгып бетмәгән җаны шулай дерелди РёРґРµ.

Поляковның асылынып үлүе тора-бара ниндидер батырлыкка әйләнде сыман. Аны хәзер беркем дә начар исем белән телгә алмый. Ул намусындагы кара табын үзенең үлеме белән юып алды.

Лагерьда безнең язмышлар тигез. Поляков РєРёС‡У™ үзен ТЇР·Рµ үтергән РёРєУ™РЅ, без РёСЂС‚У™РіУ™ СЏРєРё берсекөнгә барыбер ачтан ТЇР»У™СЂРіУ™ тиеш идек. У? кабердә яткан кешенең кабер ташына аның РґСѓСЃРјС‹, әллә дошманмы РёРєУ™РЅРµ язылмый. У? безнең каберләребездә хәтта исемебез язылган таш та булмаячак. РЎРёРЅ кем РґУ™, РјРёРЅ кем – үлем өчен барыбер.

РЁСѓРЅС‹ әйтергә РєРёСЂУ™Рє: Поляковның үлеме безнең РєТЇР· алдыбызда дошманны тагын РґР° ачыграк фаш итте. Моннан СЃРѕТЈ фашистлардан РЅРёРЅРґРё РґУ™ булса «шәфкать» РєУ©С‚У™СЂРіУ™ һичбер ышаныч калмады. У?РіУ™СЂ безнең арабызда тагын кайберәүләр Поляков шикелле СѓР№ йөрткән булсалар, алар бүген РјРѕРЅС‹ТЈ тирән алдану икәнлеген ачык белделәр. Поляковның үлеме фашизмга каршы вөҗдан протесты РёРґРµ.




Яшәү белән үлем арасында


Җиде көн узды. Безнең арабызда инде ачлыктан шешенә башлаган кешеләр дә күренгәли. Яткан урыннарыннан тора алмаучылар да бар.

У?ле Р±Сѓ РєУ©РЅРЅУ™СЂРґУ™ без ниндидер бер өмет белән, безне дошман кулыннан коткарырлар РґРёРіУ™РЅ ышаныч белән яши идек. Лагерьда У™СЃРёСЂР»У™СЂ арасында Р±Сѓ атнада безнекеләр Т»У©Т—ТЇРј башларлар Т»У™Рј немец ТЇР·Рµ чолганышта калыр РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·Р»У™СЂ Р№У©СЂРё РёРґРµ. Хәтта, безнекеләр немецны СЋСЂРё шулай тылга кертеп, аны капчыкка ябарга уйлыйлар РґРёРї, сугыш стратегиясенең кайбер ысулларын РґР° телгә алучылар булды.

РљУ©РЅРЅУ™СЂ узган саен, Р±Сѓ СЃТЇР·Р»У™СЂ азая бара, өметләр СЃТЇРЅУ™, котылуга ышаныч бетә бара РёРґРµ. Р§У©РЅРєРё РёРЅРґРµ туплар аткан тавышлар ишетелми. Орша өстендә бомбалар РґР° шартламый. Фронт Р±РёРє ерак тылга киткән. У? фронт РёР» эченәрәк кергән саен, без РґУ™ туган илдән ераклашабыз кебек.

Лагерь капкасыннан яңа әсирләр һаман кереп тора. Аларны безнең белән очраштырмыйлар, ишегалдының тимерчыбык белән бүлеп алынган икенче ягына куып кертәләр. Шулай да, тимерчыбык аша булса да, дуслар дусларны табалар.

– У?Р№ Петро, РЅРёС…У™Р»? Безнекеләр әле һаман чигенәләрме? – РґРё Р±Сѓ яктан берәү.

Бу сүзләрне ишеткән Петро тиз генә тимерчыбыклы койма буена килә. Ул үзенең дустын күреп шатланырга да, гаҗәпләнергә дә белми.

– Васька, Васька, син дә биредәмени?

– Күрәсең.

Алар тынып торалар. Бер батальонның ике сугышчысы бер-берсе алдында бу әсирлек өчен уңайсызланып калалар.

– Эшләр начар, егет, немец Минск юлына чыгып алган да туры Мәскәүгә чаптыра, – ди Петро.

У? ТЇР·Рµ дустының ачлыктан зураеп калган күзләренә карый. Бу авыр С…У™Р±У™СЂРЅРµ, бәлки, әйтергә РґУ™ РєРёСЂУ™РєРјУ™СЃ РёРґРµ. Нишлисең, Р±Сѓ дөрес РёС‡.

Дуслар батальонда бергә хезмәт иткән иптәшләре турында сөйләшәләр. Кемне генә искә алсалар да, кайсы үлгән, кайсы хәбәрсез югалган. Күңелне аз гына да куандырырлык хәбәр юк.

– Да, – ди Вася, – батальон беткән.

Алар тагын тынып калалар. Тагын ни сөйлисең?

Петро теге яктан әсирләргә карый:

– У? сезнең хәлләр ничегрәк СЃРѕТЈ? – РґРё.

Вася эндәшми. Сүзсез дә аңлашыла ич…

Шулчак теге яктан да, бу яктан да ике немец солдатының ашыгып килгәне күренә.

– Век! Век! – дип кычкыралар алар.

Р?СЃРєРµ У™СЃРёСЂР»У™СЂ белән СЏТЈР° килгәннәрне сөйләштермиләр. Р?РєРµ РґСѓСЃРЅС‹ТЈ икесе РґУ™ артка чигенә. Өстәвенә немец, Васяны куып җитеп, җилкәсенә мылтык РєУ©РїС€У™СЃРµ белән С‚У©СЂС‚У™. Вася алга сөрлегә Т»У™Рј төркем арасына кереп югала. РњРѕТЈР° беркем РґУ™ РіР°Т—У™РїР»У™РЅРјРё. Дошманнан РЅУ™СЂСЃУ™ РєУ©С‚У™СЂРіУ™ РјУ©РјРєРёРЅ СЃРѕТЈ?

Мин инде берничә көн Василий Петровичны очрата алмыйм. Кайда ул, әллә качып киткәнме?

Шулвакыт мин аның тавышын тагын ишеттем:

– Егетләр, берәр газета алып килмәдегезме? – диде ул теге яктагыларга.

Җавап булмады. РўРёРє С‚У©РЅ җиткәч, безнең СЏРєРєР° вак кына ташлар С‚У©С€У™ башлады. У?СЃРёСЂР»У™СЂРЅРµТЈ кыр почтасы эшкә кереште. Бу ташларга Р±У™Р№Р»У™РЅРіУ™РЅ СЏР·Сѓ РєРёСЃУ™РєР»У™СЂРµ аша без сугыш турында Р±РёРє РєТЇРї С…У™Р±У™СЂР»У™СЂ белдек. ТєУ™Рј безнең кулда «Правда» газетасы РґР° бар РёРґРµ РёРЅРґРµ.

Василий Петрович бүген ни өчендер бик шат күренә, ул пилоткасын артка ук төшереп кигән, гимнастёрка өстеннән билен бау белән буган. Ул сакал баскан битен сыпырып карады да:

– Кырынып җибәрәсе иде, – диде.

– У? РїУ™РєРµ каян алырга?

– Туктагыз әле, – диде берәү. – Мин бит парикмахер. Бөтенләй онытып җибәргәнмен. Мин бит Харьков салоннарында эшләгән беренче класслы мастер…

Ул урыныннан торды. Җимерек стена буеннан берничә кирпеч китереп, берсе өстенә берсен өеп куйды. Без аңа гаҗәпләнеп карап тора башладык. Бу нишләргә уйлый икән?

Шуннан соң пыяла ватыклары алып килде. Аларны бер-берсенә чыңгылдатып ышкып алды һәм, бары парикмахерларда гына була торган җитдилек белән, шул пыялаларның йөзенә бармагын тидереп уздырды.

– Шәп! – диде ул. – Хәзер лагерьда беренче номерлы парикмахерский ачып җибәрербез…

Мин элек тә «пыяла белән кырынып була» дигән сүзләрне ишеткән идем. Аның дөреслегенә бик үк ышанып җитми идем. Бу юлы чынлап ышанырга туры килде. Күпләребезгә әле таныш булмаган мастер үзенең «классын» күрсәтте.

Парикмахерскийны ачарга әзерлек эшләре әле бетеп җитмәгән РёРґРµ. Тарак Т»У™Рј кайчы РєРёСЂУ™Рє РёРґРµ. Мастер монысына РґР° аптырап калмады. РЈР» унлап шырпыны бер агачка тезеп Р±У™Р№Р»У™РґРµ РґУ™, моннан Р±РёРє уңайлы РёРєРµ яклы тарак килеп чыкты. РЈР» арада Р°ТЈР°, кирпечләрдән өеп, «өстәл» РґУ™ ясап өлгерделәр. Р?РЅРґРµ РєУ©Р·РіРµ генә РєРёСЂУ™Рє РёРґРµ. «Көзгесез РґУ™ ярар», – диючеләргә мастер:

– Көзгесез эшләмим. Көзгесез СѓР» РЅРёРЅРґРё парикмахерский булсын РёРЅРґРµ?! – РґРёРї, кулларын СЏРє-СЏРєРєР° җәеп Т—РёР±У™СЂРґРµ. У?йтерсең, чыннан РґР°, СѓР» «салон» ачарга җыена РёРґРµ.

Бер солдат каяндыр ватык машина фарасы табып китерде. Мастер аны алып карады.

– Ярый торган нәрсә бу. Биредә йөз аслы-өсле күренә икән күренүен, зыян юк, – дип, ул көзгене бер әсиргә тотып торырга кушты. Аннан соң гимнастёркасын салып, аны алъяпкыч кебек итеп биленә бәйләде дә, бик эре кыланган булып:

– Йә, Василий Петрович, утыр. Сез минем беренче клиентым, шулай булгач, сезне түләүсез генә кырам, – диде.

Василий Петрович утырды. Көзгедә ул башы белән түбән асылынып торган кебек күренә иде. Аңа бу кызык булып тоелды, ирексездән көлеп җибәрде. Читтән түгәрәк фарага карап торучылар да көлештеләр.

– Прошу внимания! – диде мастер һәм пыяла китеген алып, Василий Петровичның битенә куеп, әкрен генә түбәнгә таба кырып төшерә башлады.

Ун-унбиш минуттан соң Василий Петрович инде яшәреп калган иде. Мин шунда гына аның әле яшь кеше икәнен күрдем. Сакал-мыекларын кыргач, ул тагын да ябыграк булып калды.

– Рәхмәт, – диде ул мастерга.

У? мастер РёСЃУ™, ТЇР· эшеннән Р±РёРє канәгать булып:

– Следующий! – дип кычкырды.

Бу, бер карасаң, уен-көлке кебек иде. Ләкин чынлап уйласаң, бу яшәргә омтылу, җанга сүнәргә ирек бирмәү, кыскасы, тормышның бер саламына тотыну иде.

Озакламыйча безнең лагерьда шундый парикмахерскийлар берничә урында оешып китте. Хәтта кырынган өчен «түләү» дә кертелде. Мәсәлән, сакал-мыек кырган өчен – бер төрерлек тәмәке. Тәмәкең булмаса, башка берәр нәрсә, хәтта гимнастёрка төймәсе дә ярый иде.

Лагерьда башка һөнәрчеләр дә табылды. Безнең арабызда тимерчыбыктан энә ясаучылар да, ут чыгарыр өчен чакматаш ясаучылар да, хәтта анда-монда аунап яткан түбә калайларыннан котелок һәм кружка ясаучылар да эшкә керештеләр. Билгеле, болар яшерен, лагерьда немецлар йөрмәгән вакытта эшләнә иде.

Шулай итеп, чәнечкеле тимерчыбык белән уралып алынган йортта яшәү өчен көрәш үзенең беренче адымын атлады.




Хәтергә язылган көндәлектән


РњРёРЅ лагерьда көндәлек СЏР·Р° алмадым. Язган булсам РґР°, СѓР» көндәлек дәфтәрен РјРёРЅ үзем белән алып кайта алмаган булыр идем. У?ледән-әле булып торган тентүләрнең берсендә алар, утка төшеп, көлгә әйләнерләр РёРґРµ. Р›У™РєРёРЅ, немец шагыйре Гейне әйткәнчә, кеше күңеленә тентү ясап булмый, Т»У™Рј РјРёРЅ бары шул күңел дәфтәренә күргәннәремне, белгәннәремне СЏР·Р° бардым. РЈР» РєУ©РЅРЅУ™СЂРґУ™РіРµ авыр язмыш кайчан РґР° булса онытылырмы СЃРѕТЈ? У?РіУ™СЂ РјРёРЅ тоткынлыкта РјРµТЈ РєУ©РЅ СЏС€У™РіУ™РЅ булсам, шул РјРµТЈ РєУ©РЅРЅРµТЈ барысын РґР° сәгатьләп сөйли алам. РўРёРє сүзем Р±РёРє озакка РєРёС‚У™СЂ РґРёРї кенә уңайсызланам.

Менә шул хәтергә язылган көндәлектән берничә өзек.



25 август, 1941 ел.

Бүген безгә икешәр шалкан бирделәр. РђРЅС‹ У™СЃРёСЂР»У™СЂ «Гитлер паёгы» РґРёРї атадылар. РњРёРЅ шалканны Р±Сѓ хәтле тәмледер РґРёРї уйламаган идем. Р?С…, РєТЇР±СЂУ™Рє булса РёРєУ™РЅ!

Тукта әле, Р±Сѓ шалкан турында РёС€У™Рє фәлсәфәсе түгелме СЃРѕТЈ? У?Р№Рµ, РёС€У™Рє уйлануы. РћСЏС‚! Р›У™РєРёРЅ нишләргә? У?РіУ™СЂ немецлар, чыннан РґР°, Поляков теләгәнчә, безгә ак калач ашатсалар, йомшак урыннарда йоклатсалар, шуның өстенә тагын шәраб та эчерсәләр, оятыңнан кая качар РёРґРµТЈ? РЎРёРЅ СЏС€У™СЂ РёРґРµТЈ, Р»У™РєРёРЅ шул РєУ©РЅРЅУ™РЅ алып ТЇР·РµТЈРЅРµ туган илең өчен үлгән РґРёРї санарга тиешсең. У?Р№Рµ, үлгән РґРёРї. Ярый әле дошман безне РґСѓСЃ итми. Дошман ашын ашап симерү – Р±Сѓ РёС€У™Рє булудан РґР° С‚ТЇР±У™РЅСЂУ™Рє хурлык РёС‡.



26 август, 1941 ел.

Бүген безгә «тие» РґРёРіУ™РЅ РЅУ™СЂСЃУ™ бирергә булдылар. РќУ™СЂСЃУ™ СЃРѕТЈ СѓР» «тие»? Берәүләр У™Р№С‚У™: СѓР» дөгедән У™РІУ™Р»У™Рї пешерелгән РёРєРјУ™Рє, имеш. Берәүләр У™Р№С‚У™: СЋРє, РёРєРјУ™Рє түгел, ботка, имеш. У? берәүләр: СѓР» «тие» РґРёРіУ™РЅ РЅУ™СЂСЃУ™ камырдан пешерелә торган салма, имеш, РґРё.

Ләкин берсе дә дөрес булмады. Немецларның ул «тие» дигәне ниндидер үлән салып кайнаткан су икән. «Тие» ул, безнеңчә, чәй дигән сүз булып чыкты.



27 август, 1941 ел.

Безнең лагерьга бүген тагын теге яшелле-зәңгәрле тавышлы офицер килде. Аның артыннан бер көтү солдат ияреп керде. Тагын нәрсә була? һичкем дә белми әле.

Безне яңадан стройга тезделәр. Теге офицер кулындагы бизәкле таягын әйләндереп-әйләндереп уйный.

Аннан соң ул:

– Ахтунг! – дип кычкырды.

Лагерь тынды. Офицер строй буйлап йөри башлады. Бераз гына селкенгән әсиргә ул таяк белән суга.

– Кайне дисциплина! – ди. – Русски некс хорош.

Аннан СЃРѕТЈ офицер стройдан бер-РёРєРµ адым читкәрәк китеп басты. Янына тәрҗемәчене чакырды. Тәрҗемәче сүзләрен без тыңларга ярата торган идек. Р§У©РЅРєРё СѓР» СЂСѓСЃ телен шулкадәр җимереп СЃУ©Р№Р»У™С€У™, СѓР» хәтле итеп һичбер артист та уйлап чыгара алмас РёРґРµ. Тәрҗемәче СЃУ©Р№Р»У™РіУ™РЅРґУ™, безнең көләсебез РєРёР»У™ РёРґРµ, шул СѓРє вакытта СЂСѓСЃ сүзен шулай тырышып-тырышып СЃУ©Р№Р»У™СЂРіУ™ теләүче Р±Сѓ немецта кешелек С…РёСЃР»У™СЂРµ РґУ™ бардыр кебек тоела. Р§У©РЅРєРё, дошман булса РґР°, СЂСѓСЃ телен аның авызыннан ишеткәч, без: В«У?ллә Р±Сѓ яхшы немецмы РёРєУ™РЅ?В» – РґРёРї С‚У™ уйлап куйгалый торган идек.

Офицер сүзгә кереште.

– Биредә, – диде ул, – лейтенантлар, полковниклар һәм башка чиннар бармы? Германия хәрби командованиесе аларны аерым һәм яхшырак шартларда тотарга боерык бирде… – Офицер тынып калды. Тик арабызда беркем дә үзен белгертмәде.

– Димәк, барыгыз да солдатлар гына? – диде ул.

Немец башын селекте. РђТЈР° Р±Сѓ С…У™Р» Т»РёС‡ аңлашылмый РёРґРµ. РњРµТЈР»У™РіУ™РЅ У™СЃРёСЂР»У™СЂ арасында бер генә командир РґР° булмасын, имеш. У?лбәттә, РјРѕТЈР° кеше ышанырлык түгел РёРґРµ. Безнең командирларыбыз ТЇР· солдатларыннан аерылырга теләмәделәр. Лагерьда, тоткынлыкта без РёРЅРґРµ бер РёР» кешеләре, бары чын дуслар гына идек.

Немец командованиесенең бу «чарасы» астында нәрсә ята иде соң?

Р?РЅРґРµ бер атна буена У™СЃРёСЂР»У™СЂ арасыннан коммунистларны СЌР·Р»У™Рї С‚У™ уңышсызлыкка очраган гестапочылар командирларны аерып алырга уйлыйлар. Бу коммунистларны табуны җиңеләйтә, С‡У©РЅРєРё СѓРЅ командирның кайсы булса РґР° берсе РєРѕРјРјСѓРЅРёСЃС‚ булырга тиеш РёРґРµ.

Гомеремдә бик күп мәкерле эшләр турында укыганым бар, ишеткәнем бар иде. Чын мәкерне әле генә белдем. Мәкер ул, алдан якты йөз күрсәтеп, арттан аркага пычак кадау икән.

РњРёРЅ, стройга басып торган килеш, ТЇР· халкымның мәкален исемә төшердем: аерылганны аю ашар, бүленгәнне Р±ТЇСЂРµ ашар, РґРёРї СЋРєРєР° гына әйтмиләр РёС‡. Без аерылмадык та, бүленмәдек С‚У™. Р?СЂС‚У™РіУ™ РЅУ™СЂСЃУ™ булыр, РєТЇР· күрер.



28 август, 1941 ел.

«Баланда» РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·РЅРµ минем ишеткәнем СЋРє РёРґРµ. У? бүген безнең лагерьда РёСЂС‚У™РґУ™РЅ алып баланда турында сөйлиләр. Элекке С‚У©СЂРјУ™ кухнясында казан астылар. «Беренче класслы» поварлар СЃСѓ кайната башладылар. РљСѓС…РЅСЏ тәрәзәләреннән, болыт-болыт булып, пар чыга.

Бүген әсирләргә баланда бирәчәкләр, диләр.

– Нәрсә соң ул баланда? – дип, мин күршемнән сорап куйдым. Минем күршем баланданы яхшы белә икән.

– Баланда суга аз гына ярма, аз гына май, аз гына тоз һәм аз гына он болгаткан аш була, – диде ул.

Немецларның безгә биргән баландасы бөтенләй минем күрше әйткәнче булып чыкмады. Кайнап та чыкмаган суга ярдырма- ган карабодай салганнар. Минем күршем әйткәнчә, бу баландада аз гына тоз да, аз гына он да, аз гына май да юк иде.

Баланда алган вакытта мин күршем белән тагын очраштым.

– Бу СЃРёРЅ әйткән баландага охшамаган. У?ллә РёРЅРґРµ пешерә белмиләрме?.. – дидем РјРёРЅ Р°ТЈР°.

– Баланда өч сортлы була. Мин әйткән баланда ул беренче сорт, ә бу немецлар баландасы өченче сорт кына, – диде күршем.



29 август, 1941 ел.

Бүген тагын тентү булды. Тик бу юлы башкачарак уздырылды. Безне барыбызны да лагерьның бер ягына кысрыклап җыйдылар. Уртага өстәл һәм урындыклар куйдылар. Шуннан соң капка ачылды, лагерьга бер төркем офицерлар килеп керде. Яшелле-зәңгәрле тавышлы офицер да алар арасында иде. Без инде аны ерактан ук таныйбыз. Аның кушаматы да бар. Безнең бер иптәшебез бервакыт аны «костыргыч порошок» дигән иде. Аның «порошогын» әйтми башладылар, шуннан ул «костыргыч» кына булып калды. Шул көннән алып без барлык немец офицерларын «костыргыч» дип кенә йөри башладык.

Офицерлар өстәл тирәсенә утырыштылар. Алар янына берәм-берәм әсирләрне чакыралар. Бу юлы исем-фамилияләрне дә язарга керештеләр. Гомердә беренче тапкыр безнең исемнәр немец кәгазенә төште. Күңел ярсып тулды. Бу «тере» трофейга әйләнү, дошманыңның җиңү турындагы хәбәренә сан белән генә түгел, исем белән дә язылу иде.

Тентү бик җитди һәм озак барды. Немец солдатлары, киемнәрне салдырып, барысын да үзләре карап чыктылар. Кулларны күтәртеп, култык асларына кадәр тикшерделәр. Кәгазь, карандаш кебек нәрсәләрне барысын да бер өемгә өеп яндыра бардылар.

Минем алдагы солдатның күкрәк кесәсеннән бер бала рәсеме килеп чыкты. Офицерлар аны кулдан-кулга йөртеп карадылар. Солдат ап-ак булып агарынды.

Бу аның бердәнбер кыз баласының сугыш башланыр алдыннан гына төшерелгән рәсеме РёРґРµ. Ата кеше баласын үлем түшәгендә РєТЇСЂРіУ™РЅ кебек калтырана. У?йтерсең менә-менә РЅУ™РЅРёРЅРµТЈ СЃРѕТЈРіС‹ сулышы тынар Т»У™Рј СѓР» күзләрен йомар кебек тоела РёРґРµ Р°ТЈР°. Ата кеше, бәлки, Р±Сѓ минутта шул бала рәсеме өчен генә РґУ™ утка ташланырга СЂРёР·Р° булыр РёРґРµ. РђРЅС‹ТЈ өчен Р±Сѓ – бердәнбер, РёТЈ кадерле истәлек. РЈР» әле, шул рәсемне кесәсенә салып, ниндидер өметләр белән яши. Рәсемне яндырсалар, ата өчен барысы РґР° бетте, хәтта аның шул кечкенә генә өмете РґУ™ югала РёРґРµ шикелле.

Офицер рәсемне утка ташлады. Р›У™РєРёРЅ, бәхеткә, РєРёРЅУ™С‚ кенә исеп куйган Т—РёР» аны учак яныннан очыра-очыра алып китте. Рәсем бер карт кына немец солдатының аягы янына килеп төште. Немец аны, иелеп алып, кесәсенә салып РєСѓР№РґС‹. У?СЃРёСЂ Р°ТЈР° таба бармакчы РёРґРµ. Р?кенче немец аның юлына каршы чыкты:

– Век, век! – РґРёРї, У™СЃРёСЂРЅРµ РёРЅРґРµ тентүдән узган иптәшләре янына РєСѓРґС‹. У?СЃРёСЂ, башын С‚ТЇР±У™РЅ иеп, дуслары янына атлады.

Ярый, немецлар безнең сәгатьләрне Т»У™Рј башка әйберләрне алдылар. У? рәсем аларга РЅРёРіУ™ РєРёСЂУ™Рє?..

Тентү тәмам булгач, лагерь яңадан үзенең көндәлек тормышына кайтты. Мин тентү вакытында рәсемне кесәсенә алып салган карт немец солдатын күрдем. Ул лагерь буенча кемнедер эзләп йөри иде.

– Гаврилов! Бу фриц сине эзли бугай, – диде кемдер.

Гаврилов дигәне бая рәсемен алдырган әсир иде. Ул да немецны танып алды һәм аңа каршы китте. Алар очраштылар.

Немец солдаты Гавриловны баштанаяк карап чыкты. Аннан СЃРѕТЈ нигәдер йодрыклары белән РєРёР·У™РЅУ™-РєРёР·У™РЅУ™ кычкырыныр- РіР° тотынды, У™ ТЇР·Рµ һаман тирә-ягына карана. Гаврилов берни аңламаган килеш басып тора. Немец РєТЇРїРјРµ генә кычкырынса РґР°, аның йөзендә ачу күренми. РЁСѓР» арада СѓР», кесәсеннән бала рәсемен алып, Гавриловка тиз генә Р±РёСЂРґРµ Т»У™Рј, ТЇР· күкрәгенә төртеп, У©С‡ бармагын күрсәтте. У?крен тавыш белән генә нәрсәдер әйтте РґУ™ китеп барды.

Гаврилов, рәсемне алып, кызының йөзенә озак карап торды, аны берничә РјУ™СЂС‚У™Р±У™ үпте. Без РґУ™, аның янына җыелып, рәсемне карый башладык: бер РЅУ™РЅРё генә кыз бала, бишек читенә тотынып, С‚ТЇРіУ™СЂУ™Рє, тулы аяклары белән мендәргә басып тора. Йомшак мендәр аның көчсез Т»У™Рј җиңел аяклары астында У™Р· генә яньчелеп тора. РЈР», күзләрен Р·СѓСЂ ачып, нәрсәгәдер РіР°Т—У™РїР»У™РЅРіУ™РЅ кебек, туп-туры караган. У?тисенең РєТЇРєСЂУ™Рє кесәсендә сугыш юлы аша узган шушы кыз бала рәсеме безнең күңелләребезне йомшартты. Безнең Р±РёС‚ барыбызның РґР° диярлек өйләребездә балаларыбыз бар РёРґРµ. Сагыну С…РёСЃР»У™СЂРµ кабат Р№У©СЂУ™РєР»У™СЂРґУ™ РґУ©СЂР»У™Рї кабынды. Безне чәнечкеле тимерчыбык дөньядан аерса РґР°, балаларыбыз өчен без бар, без яшибез. Алар безне РєУ©С‚У™Р»У™СЂ.

Мин дә үз баламны күз алдыма китердем. Аның дөньяга туганына бишенче ай гына. Мин аны киткән чакта, вагонга алып, соңгы мәртәбә үпкән идем, ә ул, аерылышуны белгән кебек, минем күзләремә карады, муеныма сырышты. Шул килеш ул минем күңелемдә мәңгелек рәсем булып калды. Кая барсам да, нишләсәм дә, күзләремә тик шул рәсем генә күренә иде.

Бу РєУ©РЅРЅРµ без балаларыбыз турында озак сөйләштек. Шунысы кызык, башка вакытта У™РіУ™СЂ берәүгә, балаң турында СЃУ©Р№Р»У™ әле, РґРёРї әйтсәк, СѓР»: «Ни сөйлисең, бала бала РёРЅРґРµ ул», – РґРёРї кенә сүзен бетерер РёРґРµ. У? биредә ата кешеләр ТЇР· балалары турында шундый матур итеп сөйлиләр, тыңлаган саен, күңел рәхәтләнеп тора. Һәркемнең баласы үзенчә яхшы, үзенчә матур Т»У™Рј РґУ©РЅСЊСЏРґР° РёТЈ акыллы РёРґРµ. Т®Р·РµТЈРЅРµТЈ балаң РґР° шундый булгач, башкаларга ничек ышанмыйсың РёРЅРґРµ?..

Гаврилов исә шатлыгыннан авызын җыя алмый, ул үзенең нәни кызын чынлап та күргән диярсең. Ул башкаларның сүзен тыңлап ләззәтләнә. Менә ул тагын рәсемне алып карый башлады.

– Карт немец нәрсә әйтте соң, нигә ул өч бармагын күрсәтте? – диде.

– Моны немец телен белмәсәң дә аңларга була, – диде безнең арабыздан берәү. – Немец әйтте: «Мин – солдат, син – солдат. Синең дә балаң бар, минем дә өч балам бар», – диде.

Гаврилов аз гына уйлап торды да:

– Этләр арасында да кешеләр бар икән, – диде һәм лагерь капкасы ягына карап алды.

Анда немец солдатлары постларын алышалар иде.



30 август, 1941 ел.

РљУ©РЅРЅУ™СЂ узып тора. Шулай тагын РєТЇРї еллар ТЇС‚У™СЂ. РљТЇРї сулар агар. Р”У©РЅСЊСЏРґР° әллә РЅУ™СЂСЃУ™Р»У™СЂ булып бетәр. У? Т—РёСЂ ТЇР· юлы белән РєРѕСЏС€ тирәсендә һаман У™Р№Р»У™РЅУ™ торыр. РљУ©РЅРЅУ™СЂ, айлар, еллар кабатланыр, Т»У™Рј бервакыт 2041 ел Т—РёС‚У™СЂ, календарь битенә 30 август РєУ©РЅРµ килеп чыгар. Димәк, РЅУ™РєСЉ Р№У©Р· ел узган булыр.

У?ле СѓР» вакытта РґР° менә Р±Сѓ РєУ©РЅРЅУ™СЂ турында СЃУ©Р№Р»У™СЂР»У™СЂ. Тарихчылар СѓР» елларның архив киштәләрен актарырлар, РёРЅРґРµ саргаеп беткән Т»У™Рј хәрефләре тоныклана барган газеталарны, журналларны укырлар. Т®Р· замандашларына безнең язмышлар турында яңадан газеталарга, журналларга язарлар, калын-калын китаплар чыгарырлар. Юк, фашизмга каршы көрәштә коелган кан, СѓР» авыр РєУ©РЅРЅУ™СЂ Р№У©Р· елдан СЃРѕТЈ РґР° онытылмас!

Шул уңай белән мин сезгә, тарихчыларга, үз көндәлегемдә бер фоторәсем турында язып калдырырга тиешмен.

Сез шулай архив киштәләрен актарган вакытта, немецның бер газетасында ул рәсемне күреп аптырап калмагыз! Сез иң элек минем сүзләремә игътибар итегез.

РЈР» рәсемгә СѓРЅ-СѓРЅР±РёС€ кеше төшерелгән булыр. Алар Р±РёРє Р·СѓСЂ У©СЃС‚У™Р» тирәсенә тезелешеп утырганнар. Кайберләре Р±РёРє тәмле итеп СЃУ©СЏРє кимерә, кайберләре, Р±РёРє Р·СѓСЂ телем РёРєРјУ™Рє тотып, тәлинкәдән шулпа ашый! ТєУ™СЂ кеше каршында аракы шешәсе Т»У™Рј стаканнар. РЇРЅУ™СЃРµ, кунаклар аш алдыннан «төшереп» С‚У™ алганнар. У? арткы фонда ак калпак РєРёРіУ™РЅ Т»У™Рј РєУ©Р»У™С‡ кыяфәтле берничә повар күренә.

Бу рәсем астына: «Рус әсирләре безнең лагерьларда менә ничек яшиләр», – дип язылган булыр. Янәсе, сый-хөрмәт – рәхим ит!

Бәлки, шушы рәсемгә карап, кайберәүләр, чыннан да, гаҗәпләнерләр. Ничек була инде бу, Нәби Дәүли дигән бер кеше үзенең көндәлегендә нинди авыр газап һәм ачлык турында язган, ә немецлар әсирләрне әнә ничек ашатканнар ич?! Кемгә ышанырга диярсез, бәлки, сез?

Ләкин ялгышмагыз, тарихчылар. Мин ул рәсемнең ничек эшләнгәнен менә бу дәфтәремә язып калдырдым.

Көннәрдән бер көнне безнең лагерьга ап-ак калпак кигән, бик юан һәм кып-кызыл йөзле берничә немец керде. Алар артыннан лагерьга кечкенә генә машина да килеп җитте. Машинадан муенына берничә фотоаппарат таккан бер яшь кенә лейтенант килеп чыкты. Ул теге ак калпак кигән немецларга нәрсәдер әйтте. Тегеләр машинадан ящик чыгардылар. Аннан соң лейтенант лагерь вахтманнарына өстәл китерергә кушты. Бервакыт кызыл йөзле поварлар шул өстәл өстенә теге ящиклардан буш шешәләр чыгарып тезделәр. Аннан соң ак икмәк, кәстрүл, тәлинкәләр, кашыклар да өстәлгә куелды.

Шуннан ерак түгел генә без исебез китеп күзәтеп тора идек. Фотоаппаратлар таккан лейтенант Т»У™Рј берничә вахтман безнең СЏРЅРіР° килделәр РґУ™ РёТЈ тулы йөзле У™СЃРёСЂР»У™СЂРЅРµ сайлап алып, шул У©СЃС‚У™Р» тирәсенә тезеп утырттылар. Бер повар, кәстрүлне ачып, аннан итләре сыдырылып беткән СЃУ©СЏРє кисәкләрен У™СЃРёСЂР»У™СЂРіУ™ өләшеп чыкты. Р?кенчесе тәлинкәләргә әчегән СЃУ©С‚ салды. У? берсе ак РёРєРјУ™Рє кисеп өләште. РђС‡ У™СЃРёСЂР»У™СЂ ашый башладылар. Кайберәүләре СЃУ©СЏРє кимерергә кереште. Шулвакыт лейтенант аларны берничә РјУ™СЂС‚У™Р±У™ рәсемгә төшереп алды.

Аннан соң ул:

– Фэртит! – дип кычкырды.

Поварлар, шул сүзне ишетүләре булды, өстәлдән барлык ашамлыкны тиз генә сыпырып җыеп алдылар да кире ящикларга тутырдылар. Көлешә-көлешә, машинага утырышып китеп тә бардылар. Лейтенант та алар белән сыздыртты.

Бер әсир, эшнең нәрсәдә икәнен сизеп алып, башын селкеп торды да:

– Каптык фриц кармагына… – диде сузып кына.

РњУ™СЃСЊУ™Р»У™ ачыкланды. Немец лейтенанты үзләренең газеталары өчен рәсем төшереп алды. Бәлки, СѓР» рәсемне листовкага басарлар. У? листовкага: «Германиядә СЂСѓСЃ У™СЃРёСЂР»У™СЂРµ ач тора РґРёРї, дошман коткы тарата. Менә карагыз Р±Сѓ рәсемгә. Комментарий РєРёСЂУ™РєРјРµ?В» – РґРёРї язып куярлар РґР° листовканы самолётлардан фронт сызыгына илтеп ташларлар.

Рәсемгә төшкән әсирләр, әлбәттә, хурландылар. Ләкин соң иде инде.

– Хаталандык, – диде тагын бер әсир, – хаталандык, ачык авызлар…

У?Р№Рµ, Р±Сѓ безнең хата РёРґРµ. Р›У™РєРёРЅ Р±Сѓ хата РєРёР»У™С‡У™РєС‚У™ тагын мондый РјРµТЈ хатаны булдырмаска сабак булды.

Тарихчылар, шуны белегез: бу рәсем – фальш!




Доктор Василий Петрович


Р?РЅРґРµ август ахыры булуга карамастан, РєУ©РЅРЅУ™СЂ Р±РёРє СЌСЃСЃРµ. Ла- герь У™СЃРёСЂР»У™СЂ белән шыгрым тулды. Авырулар РєУ©РЅРЅУ™РЅ-РєУ©РЅ РєТЇР±У™СЏ бара. Бигрәк С‚У™ СЌС‡ авыруы У™СЃРёСЂР»У™СЂРЅРµ җәфалый башлады.

Немецлар авыруларга ярдәм күрсәтү турында хәтта уйлап та карамыйлар. Үзләренә бездән берәр төрле авыру йогар дип куркалар. Алар лагерьга бик сирәк керәләр. Анда да әсирләр янына якын килмиләр, читтән генә күзәтеп торалар да тизрәк чыгып китәргә ашыгалар. Хәер, без дә аларны сагынып көтеп тормый идек.

Василий Петрович, чыннан да, доктор булып чыкты. Ул инде үзенең кем икәнлеген яшерми. Без анык полк кыр госпиталендә эшләгәнен һәм яралы солдатлар белән бергә әсир булганын белдек. Үзе белән бергә әсир төшкән кайбер солдатларны да ул лагерьда очраткан иде.

Василий Петрович белән мин якынрак танышырга булдым. Бүген мин аның белән озак сөйләшеп утырдым. Мин аңа үземнең Казаннан икәнемне әйттем. Василий Петрович үзенең кайчандыр Казанда практикада булганлыгын сөйләде. Ул Казанның бик күп урыннарын, хәтта шәһәр читендәге күлләрен дә белә икән.

Тоткыннар һәрвакытта шулай, күрәсең: үзара сөйләшкәндә, тормышта булган берәр уртак хәлне эзлиләр һәм табалар. Василий Петрович белән заманында бер шәһәрдә булуыбыз, шул шәһәрнең бер үк урамнарында йөрүебез безне бик күптәнге танышлар кебек якын итә иде. Бу бер-береңә ачыграк булырга, серләрне шикләнмичә уртаклашырга юл ача.

Василий Петрович коммунист идеме, – мин анысын белмим. Мин сорамадым, ә ул әйтмәде. Ләкин ул чын рус кешесе иде. Аның ачык йөзе, аз гына зәңгәррәк күзләре беренче очрашканда ук күңелдә ышаныч тудыралар. Аның белән сөйләшкәндә, ничектер, кайгылар таралгандай була. Шуңа күрәдер ул бервакытта да ялгыз калмый. Ул кем белән булса да һаман сөйләшә торган иде. Лагерьда аны бик тиз белеп алдылар.

Авырулар, яралылар Р°ТЈР° киңәшкә килеп Р№У©СЂРё башладылар. РЈР» ТЇР·Рµ РґУ™ хәлсез яткан авырулар янына бара. Аларның башын тотып карый, хәлләрен сораша. Авыруга СЏСЂРґУ™Рј РёС‚У™СЂ өчен, докторның РєСѓР» астында бертөрле РґУ™ дару СЋРє. Василий Петрович, ТЇР·Рµ өчен генә түгел, РјРµТЈР»У™РіУ™РЅ авыру У™СЃРёСЂР»У™СЂ өчен РґУ™ кайгыра. Доктор кешегә ТЇР· дусларының шулай ачлыктан, авырудан һәлак булуларын күреп торуы, әлбәттә, җиңел түгел РёРґРµ. Нишләргә СЃРѕТЈ? Фашисттан дару сораргамы? У? СѓР» бирерме? Бирсә, РЅРёРЅРґРё дару бирер, СЏС€У™С‚У™ торганнымы, әллә тагын РґР° тизрәк үтерә торганнымы?..

Мин Василий Петровичка үземнең күптән уйлап йөргән серемне ачарга булдым. Мин әле тормышымда беренче мәртәбә шундый авыр хәлдә калдым, миңа кем беләндер киңәш итәргә кирәк иде. Минем өчен бу тимерчыбыклар аша иркен дөньяга чыгу уен түгел. Василий Петрович минем уйларымны тиз сизеп алды. Ул минем янга якын ук елышып утырды һәм, бик әкрен тавыш белән генә:

– Ничек соң аякларың, авыртмыймы? – диде.

– Хәзергә авыртмый әле.

– Шулай, У™ РєТЇР·Р»У™СЂРµТЈ ничек, яхшы РєТЇСЂУ™РјРµ, колагың ничек, яхшы ишетәме? – РЈР», минем җилкәмнән тотып, РіУ™ТЇРґУ™РјРЅРµ селкетеп карады. – У?ле көчең бар, егет, – РґРёРґРµ доктор.

– У? сезнең аяклар ничегрәк СЃРѕТЈ? – РґРёРї сорадым РјРёРЅ.

– Һәрхәлдә, синнән калышмас идем…

Минем эчемә шатлык йөгерде. Димәк, Василий Петрович «юлга» җыена. У? юлда андый кеше белән бергә булуың РЅРё тора! Василий Петрович тагын бер РјУ™СЂС‚У™Р±У™ минем җилкәмә сугып алды. У?йтерсең СѓР» минем авыр уйларымны кагып төшерергә тели РёРґРµ.

– Аякларың исән булгач, җаеңны кара. Югыйсә соң булыр…

– У? сез? – дидем РјРёРЅ, аны бүлдереп.

– У? мин… – РґРёРґРµ СѓР», ашыкмыйча гына, – качарга җыенмыйм.

Мин кинәт бер туңып, бер эсселәп киттем. Аның сүзләрен аңлап җитмәдем бугай, ләкин шул ук вакытта бу сүзләр минем йөрәгемне телгәндәй булды.

Василий Петрович, йөземә карап, минем кичерешләремне аңлады.

– РњРёРЅ качмыйм, – РґРёРґРµ СѓР» тагын бер РјУ™СЂС‚У™Р±У™. – Кача алмыйм, С‡У©РЅРєРё качарга хакым СЋРє. РњРёРЅ – доктор, аңлыйсыңмы? РњРёРЅ биредәге авырулар, яралыларның гомере өчен үземне җаваплы саныйм. Качып котылган хәлдә РґУ™, РјРёРЅ гомерем Р±СѓРµ тынычлык таба алмас идем. У?РіУ™СЂ СЃРёРЅ хәзер авырып ятсаң, У™ РјРёРЅ СЃРёРЅРµ ташлап китсәм, СЃРёРЅ ТЇР·РµТЈ ТЇРє РјРёТЈР° ләгънәтләр яудырыр идең…

Доктор бераз тынып торды. Мин аның йөзеннән күзләремне алмыйм, аның сүзләренә исем китә.

– Шулай, РёРїС‚У™С€, хәерле СЋР» телим сезгә! – РґРёРї, СѓР» сүзен бетерде Т»У™Рј урыныннан торды. – У? хәзер сез РјРёТЈР° булышыгыз, – РґРёРї, РјРёРЅРµ ияртеп китте.

Без С‚У©СЂРјУ™ бүлмәләренең берсенә кердек. Биредә аяк басарлык та урын СЋРє. У?СЃРёСЂР»У™СЂ РёРґУ™РЅРіУ™ тезелешеп утырганнар. Докторны РєТЇСЂТЇ белән, бүлмә җанланып китте.

– Р?птәшләр, – РґРёРґРµ доктор, – барыгыз РґР° ишегалдына чыгыгыз, яралылар калсын. Без биредә госпиталь оештырачакбыз… Югыйсә безне эпидемия фашистлардан болайрак кырып бетерер.

…Мин Василий Петровичның теләген аңладым. Ул көченнән килгән кадәр үз вазифасын үтәргә омтыла иде.

Бу СЌС€ Р±РёРє ТЇРє җиңел булып чыкмады. У?СЃРёСЂР»У™СЂ арасыннан берәү карлыккан тавыш белән:

– У? РјРёРЅ чыкмыйм. Нишләп чыгыйм? РњРёРЅ РјРѕРЅРґР° беренче булып урын алдым, шунда калам, – РґРёРї әрепләшергә кереште.

У?лбәттә, аны гаепләрлек С‚У™ түгел РёРґРµ. Р§У©РЅРєРё ишегалдында, ачык һавада газаплануга караганда, бүлмәдә РЅРё әйтсәң РґУ™ ышык Т»У™Рј җайлырак РёРґРµ.

Докторның тырышып-тырышып аңлатуы да мондый чакта барыбер яхшы нәтиҗә бирмәс иде. Ач кешедә аң белән идарә итү тоткарлана. Мондый вакытта кискен һәм каты кул белән хәрәкәт итәргә кирәк.

Василий Петрович каушап калмады. Ул, гимнастёркасын артка сыпырып, билендәге бавын рәтләде һәм, үзе смирно басып:

– Встать! – дип кычкырды.

Кинәт бүлмәдәгеләр барысы да аякка бастылар. Авырулар башларын күтәреп карап тора башладылар. Бу нәрсә? Бу инде күптән ишетелмәгән русча хәрби команда иде. Ул сүз шундый булып яңгырады, хәтта әсирләр бер минутка үзләрен армия строенда кебек хис иттеләр. Алар, үзләре дә сизмәстән, шул командага буйсындылар.

Василий Петрович дәвам итте:

– Мин, батальонный врач, сезгә боерык бирәм: авырулардан башкалар бүлмәне бушатыгыз, – диде.

– Вон как? – диде бая бәхәс башлаган әсир. Ул тагын нәрсәдер әйтмәкче иде.

Ләкин аның янында басып торган шактый таза буйлы солдат:

– Р?РїС‚У™С€ батальонный врач! Р У©С…СЃУ™С‚ итегез, – РґРёРґРµ Т»У™Рј ТЇР·Рµ, рөхсәтне көтмичә ТЇРє, теге У™СЃРёСЂРЅРµ, якасыннан тотып алып, ишек янына китерде, җайлап кына артына тезе белән төртеп чыгарып Т—РёР±У™СЂРґРµ.

– Бар, кабахәт, үз командирыңның сүзен тыңламасаң, фрицның итеген яла, – диде.

Бер минут эчендә булып алган бу хәл кешеләрне айнытып җибәрде. Чыннан да, яралылар, авырулар тышта яталар. Дөньяда дуслык дигән нәрсәнең барлыгы кешеләрнең әле генә исләренә төшкән шикелле булды.

Докторга тагын СЃУ©Р№Р»У™Рї торырга туры килмәде. У?СЃРёСЂР»У™СЂ берәм-берәм бүлмәдән чыга башладылар.

Доктор бу кызу канлы солдатны үз янына чакырды. Солдат, аның каршына килеп «смирно» басты.

– Вольно, – диде доктор, – таныш булыйк, мин Василий Петрович, хәзергә шулай гына булсын, сез кем?

– Мин кече командир Фәттахов Зиннур, разведчик, – диде солдат, ул ни өчендер дулкынлана һәм аның сөйләвендә татарчалык нык сизелә иде.

– Яхшы, РёРїС‚У™С€ кече командир, сез Р±Сѓ бүлмәдә старший булырсыз… Бирегә беркемне РґУ™ кертмәгез. У? сез, – РґРёРґРµ доктор, РјРёТЈР° карап, – РёРґУ™РЅРЅРµ себереп чыгарыгыз!

Доктор ишегалдына чыгып китте. Фәттахов Р—РёРЅРЅСѓСЂ ишек төбенә басты. РњРёРЅ РёРґУ™РЅ себерергә тотындым. Бу СЌС€, ничектер, күңелне күтәреп Т—РёР±У™СЂРґРµ. У?йтерсең без әсирлектән котылганбыз РґР°, менә хәзер безнең тормыш яңача башлана РёРґРµ кебек.

– Яхшы кешегә охшый, – диде Фәттахов Зиннур, – докторны әйтәм әле, монда үзебезне карамасак, фрицның бик исе китмәс…

РЎТЇР· шунда өзелеп калды. Р?РЅРґРµ бүлмәгә берәм-берәм яралылар, авырулар керә башлады. Фәттахов ишек яңагына тырнагы белән сыза барды. РЈР» Р±РёС‚ лазарет башлыгы, бүлмәдә РЅРёС‡У™ кеше ятканын РёТЈ элек Р°ТЈР° белергә РєРёСЂУ™Рє булачак.

Озак та үтмәде, Василий Петрович та килеп керде. Яралылар аңа өметле күз белән карыйлар. Чөнки алар өчен Василий Петрович бердәнбер ярдәмче иде.

Василий Петрович җиңнәрен сызганды һәм бик авыр ыңгырашып яткан яралы солдат янына килде. Бүлмә тын калды.

– Р?РґУ™РЅРЅРµ Р±РёРє РїУ©С…С‚У™ себергәнсез, СЂУ™С…РјУ™С‚, – РґРёРґРµ Василий Петрович, РјРёТЈР° Р±РёРє ягымлы карап.

Чынлап әйтәм: «рәхмәт» дигән сүзнең шундый җанга ятышлы сүз икәнен әлегә кадәр белми идем. Үзенең тормышы да кыл өстендә торган кеше сиңа рәхмәт әйтсә, ул гомергә онытылмаслык истәлек булып кала икән.

– Тагын нишлим? – дидем мин. Минем Василий Петровичка булышасым килә иде.

– Сезнең үз эшегез бар ич… – диде ул. Василий Петрович миңа хәерле юл тели иде.

Кинәт ишегалдында немец командасы ишетелә башлады. Бу гадәттәге кичке тикшерү вакыты иде. Авырулар да, яралылар да, ишегалдына чыгып, стройга басарга тиешләр.

Василий Петрович тәрәзәдән ишегалдына карады.

– Берегез дә урыныгыздан тормагыз, – диде.

– Тагын кыйнарлар, – диде кемдер, авыр ыңгырашып.

Василий Петрович эндәшмәде. Ул бары тик, агарынып, тешләрен генә кысты. Аның яңак сөякләре төртеп чыкты. Күзләре кысылды. Маңгай өстенә сызык-сызык юллар ятты.

– Барыгыз да ятыгыз, кузгалмагыз, – диде ул һәм үзе ишек янына килеп басты.

– Син дә ят, ыңгыраш, – диде миңа.

Мин авырулар арасына кереп сузылдым һәм эчемне тотып ыңгырашырга әзерләнеп куйдым.

Тышта «аен! цвай! драй!» дигән сүзләр ишетелә.

Немец солдатлары бүлмәләргә кереп Р№У©СЂРёР»У™СЂ. Тимер дагалы итекләрнең тавышы якынлаша бара. Менә ишек ачылып китте. Р?РєРµ солдат бүлмәгә килеп керде. Аларны РєТЇСЂТЇ белән, Василий Петрович немецча:

– Алле кранкен, – диде.

– Вас? – диде бер солдат һәм, Василий Петровичны читкә этәреп, авырулар янына бара башлады.

Немец солдатының күзләрен кан баскан, йөзе тиле кешенеке шикелле мәгънәсез, бите таш кебек шома. Василий Петрович аның юлына аркылы төште.

– Р?С… Р±РёРЅ доктор, – РґРёРґРµ.

Немец аптырап калды. Бу бары бер генә минут дәвам итте. Немец, кулындагы резин көпшә белән кизәнеп, Василий Петровичка сугып җибәрде. Василий Петрович ап-ак стена кебек булып агарды. Ләкин аягына баскан килеш кала алды. Немец икенче кабат сугарга кулын күтәрә башлаган иде, шулвакыт бер яралы әсир, урыныннан торып, аксый-аксый, немецлар янына килде.

Василий Петрович аны тотып алды.

– Нишлисең, юләр? Рөхсәт итмим, – диде.

Солдат тыңламады, СѓР», йөзен чытып, авыр сызланды РґР° аягына ураган бинтны сүтеп Т—РёР±У™СЂРґРµ. РђРЅС‹ТЈ балтыр ите бөтенләй череп беткән, РёРЅРґРµ шыр СЃУ©СЏРєР»У™СЂРµ күренеп тора РёРґРµ. РЈР» немецларны биредә, чыннан РґР°, авырулар ята РґРёРї ышандырмакчы булды. РЈР» шуның белән СЂСѓСЃ докторын РґР° кыйналудан коткарып калмакчы РёРґРµ. Бер РјРёРЅСѓС‚ узмагандыр, яралы солдат, чырайсыз калып, Василий Петровичның кулларына ауды. РЈР» аңын Т—СѓР№РґС‹. Р?РєРµ немец бер-берсенә караштылар. Бу җан өзгеч күренеш аларны артка чигендерде.

Василий Петрович солдатны әкрен генә РёРґУ™РЅРіУ™ яткырды. У?СЃРёСЂ солдат Р±РёРє яшь РёРґРµ. У?ле аның битенә РїУ™РєРµ Р№У©Р·Рµ РґУ™ тимәгән.

Василий Петровичның җилкәләре калтыранып-калтыранып китә, ул шулай һушсыз яткан солдатка иелеп елый иде.

Немецлар чыгып киттеләр.




Бер көн иректә


У?РіУ™СЂ РјРёРЅ лагерь тормышын менә шулай көндәлек дәфтәремә язып барган булсам, бүген Р°ТЈР° СЃРѕТЈРіС‹ нокта куелган булыр РёРґРµ. Р§У©РЅРєРё Р±Сѓ РєУ©РЅРЅРµ РјРёРЅ лагерьдан качып киттем.

Бәлки, сез: «Бу ничек булды?» – дип сорарсыз.

Мин үзем дә мондый мөмкинлекне әле тиз көтмәгән идем. Шулай да, әйткәнемчә, качу турындагы уй миңа бер генә минутка да тынгылык бирмәде.

Дөресен әйтергә кирәк: мин Белоруссияне бөтенләй белми идем. Сугышта разведкада йөргәндә, миңа, штаб кушуы буенча, Орша тирәләрендә берничә мәртәбә булырга туры килгәне бар иде. Мин инде барачак юлымны беркадәр күз алдыма китерә ала идем. Тик мин бер мөһим хәлне истән чыгарып җибәргәнмен. Анысы хакында соңрак язармын әле…

Бүген бер төркем әсирне лагерьдан эшкә алып чыктылар. Алар арасына мин дә эләктем. Безне җимерек урамнар аша шәһәр читенә үк алып килделәр.

Без биредә тәрәзәләре төтен белән каралып беткән, бер як стенасы җимерелеп төшкән бер таш бина күрдек. Немецлар әсирләрнең бер өлешен шунда күчерергә уйлыйлар булса кирәк. Без килеп җиткәндә, монда чәнечкеле тимерчыбык төягән ике машина туктап тора иде инде.

Безне Р±РёРЅР° эченә алып керделәр. Бүлмәләрдән РєУ©Р№РіУ™РЅ РёС‚ РёСЃРµ чыга. Шундый авыр РёСЃ РёРґРµ Р±Сѓ, безнең бер иптәшебез шунда СѓРє укшый башлады. Немец бер кулы белән борынын кысып, икенче кулы белән РёРґУ™РЅРіУ™ төртеп күрсәтте. Р?РґУ™РЅРґУ™ янып күмергә У™Р№Р»У™РЅРіУ™РЅ кеше СЃУ©СЏРєР»У™СЂРµ ята РёРґРµ. Аларны кеше СЃУ©СЏРіРµ РґРёРї әйтерлек С‚У™ түгел. Дөресрәге, Р±Сѓ СЃУ©СЏРєР»У™СЂ РёРЅРґРµ көлгә У™Р№Р»У™РЅРіУ™РЅРЅУ™СЂ, бары тик баш СЃУ©СЏРєР»У™СЂРµ генә үзләренең Р№РѕРјСЂС‹ формаларын җуймаганнар. Алар РґР°, РєСѓР» тию белән сибелеп, РєТЇР· алдында СЋРєРєР° чыгалар.

РЁСѓР» СЃУ©СЏРєР»У™СЂ янында С‚ТЇС‚У™Р»У™СЂРµ янып беткән мылтык РєУ©РїС€У™Р»У™СЂРµ Т»У™Рј РєСѓР» пулемётлары ауный. Р?РґУ™РЅРіУ™ Р±РёРє РєТЇРї гильзалар сибелгән. Алар янып кып-кызыл булып калганнар, әйтерсең әле хәзер РґУ™ кызып торалар РёРґРµ. ТєУ™СЂ С‚У™СЂУ™Р·У™ турысында РёРґУ™РЅРіУ™ җәелеп калган тапка карап, Р±Сѓ урында сугышчы ятканлыгын аңлап була РёРґРµ.

Моннан атна-ун көн элек менә шушы бинада безнең кызылармеецлар батырларча сугыш алып барганнар. Бу таш бина героик бастионга әйләнгән, һәм аның бусагасыннан атлап узардан элек, меңләгән фашист башсыз калган. Батыр совет солдатлары үзләренең соңгы сулышларына кадәр көрәшкәннәр. Алар дошман снарядлары бина стеналарын җимергәндә дә, бүлмәләрне ялкын урап алганда да чигенмәгәннәр.

Бәлки, кайчан РґР° булса бервакыт Р±Сѓ бинаның стенасына аларның исемнәре алтын хәрефләр белән язылыр. Алар билгесез калмаслар. У? хәзер… У™ хәзер безнең алда аларның көлгә У™Р№Р»У™РЅРіУ™РЅ СЃУ©СЏРєР»У™СЂРµ генә ята. РњРѕРЅС‹ кем генә РєТЇСЂСЃУ™ РґУ™, совет солдатларының батырлыкларына сокланыр РёРґРµ.

Без шул көлгә әйләнгән сөякләрне җыярга тиеш идек. Кемдер бер калай тартма алып килде. Без сөякләрне шул тартмага тутырдык.

У?лбәттә, кешелекне аз гына ихтирам иткән Р±У™РЅРґУ™, хәтта фашист булса РґР°, Р±Сѓ кеше сөякләрен кабергә Т—РёСЂР»У™СЂРіУ™ тиеш РёРґРµ. Фашистлар Р±Сѓ турыда уйлый РґР° белмиләр РґРёСЃУ™ТЈ, Т»РёС‡ хата булмас. Алар сугышта үлгән солдатларның сөякләрен С‡ТЇРї-чар Т»У™Рј таш өеменә ташлаттылар. РњРёРЅ РјРѕРЅС‹ беркайчан РґР°, беркайчан РґР° онытмам!

Бу әле моңа кадәр һичбер вакытта да ишетелмәгән вәхшилек иде. Моны әйтеп аңлатыр өчен сүз табылырмы?

Безгә снаряд җимереп төшергән ташларны бүлмәдән ишегалдына чыгарырга куштылар. Немецлар:

– Шнель, шнель, рус! – дип ашыктыралар. Алар үзләре дә биредә озак калырга теләмиләр иде.

РњРёРЅ, берничә таш күтәреп, ишегалдына чыктым. Узып барышлый, С‚ТЇР±У™РЅРіРµ катта ачып куелган бер ишеккә күзем төште. Эчтә караңгы РёРґРµ. Бу РЅУ™СЂСЃУ™ РёРєУ™РЅ? РЁСѓР» минутта минем башыма качу СѓРµ килде. Акыл яшен тизлеге белән эшли башлады. Кулымдагы ташларны өемгә илтеп ыргыттым РґР° яңадан бинага кердем. РўУ™СЂУ™Р·У™РґУ™РЅ кырга таба карадым. РђРЅРґР° РёРєРµ километрлар ары кечкенә генә урман Т»У™Рј тагын бераз узгач елга күренә. У? тагын РґР° арырак сыек кына төтен сыман томанда күкселләнеп зуррак урман җәелеп ята. Р?С…, тизрәк шунда РєРёС‚У™СЃРµ РёРґРµ!

Мин, яңадан таш кисәкләре җыеп, ишегалдына чыктым. Бу юлы инде теге ишеккә шактый якын килеп уздым. Мин анда пар казаны һәм уралып-уралып киткән тимер торбалар күреп калдым. Димәк, бу – бинаны җылыту урыны – котельный икән. Ни өчендер, үзем дә сизмәстән, мин кызу-кызу йөри башладым. Яңадан бина эченә кердем. Тагын тәрәзәдән карадым. Бу юлы инде мин шушы бина янында тегендә-монда өем-өем ташланып яткан цемент торбалар күрдем. Алар бик юан, хәтта кеше сыярлык иде.

Яңадан, ташлар күтәреп, ишегалдына чыктым. Ташларны Р±Сѓ юлы өемгә илтмәдем. РўСѓРї-туры ачык ишектән котельныйга кердем. Бәхеткә, сакчылар ниндидер бер ялтыравыклы тартма ачып маташалар РёРґРµ. РњРёРЅ караңгы подвалдан аларга карап тордым. У?лбәттә, алар РјРёРЅРµ РєТЇСЂРіУ™РЅ булсалар, бер РјРёРЅСѓС‚ узмыйча, минем арттан керерләр РёРґРµ. РњРёРЅ РґУ™, аларның килүләрен РєТЇСЂСЃУ™Рј, таш РєТЇС‚У™СЂРіУ™РЅ килеш РєРёСЂРµ чыгар идем. Р›У™РєРёРЅ сакчылар ТЇР· эшләрендә булдылар. Алар, теге тартмада берәр кыйммәтле РЅУ™СЂСЃУ™ СЋРєРјС‹ РґРёРї, капкачын ачарга телиләр РёРґРµ бугай. Башка У™СЃРёСЂР»У™СЂ РґУ™ бинага бер кереп, бер чыгып Р№У©СЂРёР»У™СЂ.

РњРёРЅ, ташларымны РёРґУ™РЅРіУ™ ташлап, тирә-ягыма карандым. РљТЇР· караңгыга ияләшеп җитте. Йөрәгем үземә ишетелерлек булып сикерә. Ниндидер шашкын С…РёСЃ тәнемне калтырата. РљРёРЅУ™С‚ РјРёРЅ бер стенада тагын бер ишек күрдем. Элгечне күтәрдем, ишекне әкрен генә ачтым. РђРЅРґР° шактый Р·СѓСЂ бүлмә бар. Уртада Р·СѓСЂ СЃСѓ чаны тора. РђТЈР° берничә торба тоташкан. РњРёРЅ, шул чанны әйләнеп, икенче СЏРєРєР° килеп чыктым. Стенада мазутланып беткән комбинезон эленеп тора. Р?РґУ™РЅРґУ™ бер РёСЃРєРµ кепка ята РёРґРµ. Бу кочегарның «кабинеты» булган, РєТЇСЂУ™СЃРµТЈ.

Ашыгырга РєРёСЂУ™Рє РёРґРµ. ТєУ™СЂ РјРёРЅСѓС‚ РёСЃУ™РїС‚У™. Вакыт-вакыт тирә-СЏРєРєР° колак салам. Арлы-бирле Р№У©СЂРіУ™РЅ аяк тавышлары гына ишетелеп РєСѓСЏ. У?ле тыныч.

Мондый кискен минутта кеше үзен шашкан кебек С…РёСЃ РёС‚У™ РёРєУ™РЅ. Уйлар баштан шундый тиз РєРёС‡У™Р»У™СЂ, аларны яшен тизлеге белән РґУ™ үлчәп булмас РёРґРµ. РњРёРЅ бүлмәдә арлы-бирле Р№У©СЂРёРј, тирә-ягыма тиз-тиз каранам. Нишләргә, ничек качарга? РљРёРЅУ™С‚ минем аяк астымда РёРґУ™РЅРіУ™ Т—У™Р№РіУ™РЅ калай сыгылып китте. РњРёРЅ СѓР» калай астында ниндидер бушлык барлыгын сизеп алдым. Көчкә-көчкә генә шул калайны күтәрдем. Йөземә РєРёРЅУ™С‚ РєУ©РЅ яктысы килеп бәрелде. Бу РЅРёРіУ™ болай? Р?РґУ™РЅ астында яктылык! РњРёРЅ башта аңышмыйчарак тордым. Бая С‚У™СЂУ™Р·У™РґУ™РЅ күренгән цемент торбалар менә шушында куелырга тиеш булганнар, ахрысы. Сугыш башлангач, Р±Сѓ СЌС€ тукталып калган, бары тик стена астына канау гына казып өлгергәннәр. Р?РґУ™РЅ астына яктылык У™РЅУ™ шуннан С‚У©С€У™ РёРґРµ.

Мин түбәнгә сикердем һәм калайны яңадан үз урынына шуыштырып куйдым. Хәзер инде иреккә чыгарга бер генә адым калды. Ләкин бусы иң авыры, иң куркынычлысы иде.

Стена астыннан шуышып канауга чыктым Т»У™Рј бинадан ераклаша башладым. Шулай РґР° шатланырга РёСЂС‚У™ РёРґРµ әле. Бина тәрәзәсеннән берәр немецның РєТЇСЂТЇРµ РјУ©РјРєРёРЅ. Бәхеткә, канау эченә төшерелеп куелган торбалар ерак түгел РёРґРµ. РњРёРЅ, шул урынга китеп, торба эченә кердем Т»У™Рј бераз тынычланып сулыш алдым. Р?РЅРґРµ РјРёРЅ качуыма нык ышанган идем.

Торбалар эченнән шулай шуышып бераз баргач тирли башладым. Димәк, монда һава азрак иде. Туктадым һәм, төн җиткәнче, шунда посып торырга булдым.

Менә төн дә килеп җитте. Алда, бик еракта, кечкенә генә тишек булып күренгән яктылык әкрен генә сүнде. Мин торбалар эченнән чыктым.

Кая барырга хәзер? У?лбәттә, С€У™Т»У™СЂРіУ™ керергә ярамый. У? якын авыл кайсы якта? РњРёРЅ, караңгыда иелеп карый-карый, ерактан кара стена булып күренгән урман ягына таба киттем.

Бу якын урманнарда немец частьлары урнашканын белә идем РёРЅРґРµ РјРёРЅ. У? кырда бары тик таң атканчы гына барырга РјУ©РјРєРёРЅ. Димәк, РјРёТЈР° урман читләтә кыр буйлатып СЋР» алырга РєРёСЂУ™Рє. Киттем. РўРёРє Р±Сѓ әле юлны белеп бару түгел РёРґРµ. Минем РёСЃУ™Рї качкан урынымнан ераклашу, эземне Т—СѓСЋ РёРґРµ.

Бераз барганнан соң, шәһәр еракта калды.

РђРІРіСѓСЃС‚ аенда РґР° әле С‚У©РЅ кыска була. У? качкынга С‚У©РЅ тагын РґР° кыскарак булып тоела. РўР°ТЈ атканчы, берәр авылга кереп, өстемдәге С…У™СЂР±Рё киемемне алыштырып, РјРёТЈР° «цивильный» кешегә әйләнергә РєРёСЂУ™Рє. Р§У©РЅРєРё немецлар беренче РєУ©РЅРЅУ™СЂРґУ™ гражданский киемдәге кешеләргә кагылмыйлар РёРґРµ. РЇРЅУ™СЃРµ, алар мәрхәмәтле, гражданнарга ирек Р±РёСЂУ™Р»У™СЂ. РЇРЅУ™СЃРµ, аларны бары тик С…У™СЂР±РёР»У™СЂ генә кызыксындыра. РҐУ™СЂР±Рё булмаганнар теләсә кайда, теләсә нишләп йөрсеннәр. Алар Р±РёС‚ Германия оккупацияләп алган Т—РёСЂРґУ™ яшиләр. Алар иреклеләр димәкчеләр РёРґРµ фашистлар.

Бу алдау РёРґРµ. Немецлар теләсә РЅРёРЅРґРё юллар белән булса РґР° оккупациядә калган халыкны ТЇР· якларында «тыныч» тотарга телиләр. Халык РёСЃУ™ РјРѕРЅС‹ тиз төшенде. У?СЃРёСЂ булмаган РєТЇРї кенә солдатлар, гражданнар киемен киеп, үзебезнекеләр ягына СЏРєРё партизаннар отрядына кушыла алдылар. Минем РґУ™ уем шундый РёРґРµ.

Төн йолдызлы, ләкин караңгы. Ял итәргә утырдым. Тирә-якта әледән-әле немец машиналарының утлары балкып китә. Аларның яктысында очсыз-кырыйсыз сузылган кара колонналар күренеп кала. Танк чылбырлары тавышы ишетелә. Дошман колонналары алга бара. Мин шул якка таба йөземне борам. Анда, офык өстендә, кызыл шәүлә балкып тора. Ул бер көчәеп китә, бер сүрелә. Гүя ул яктан таң атып килә.

Кинәт шул кызыл офык йөзендә яшен аткан шикелле утлы сызыклар чагылып уза. Анда сугыш бара – анда фронт, минем дә юлым шул якка таба!

РњРёРЅ РєТЇРєРєУ™ карадым. РњРµТЈР»У™РіУ™РЅ йолдыз, нәрсәдәндер куркынган шикелле, дер-дер калтырап җемелдәшә. У?РЅУ™ Киек Каз Юлы РґР° сызылып чыккан. РЈР» челтәрле тасма кебек үтәли күренеп тора. У?ле РєТЇРїС‚У™РЅРјРµ шушы көмеш юлдан кыр казлары каңгылдашып узалар РёРґРµ. У? хәзер аларның тавышлары тынган. РЇР· килгәч, алар барыбер үзләренең илләренә кайтырлар. У? РјРёРЅ туган якларыма кайчан кайтырмын? Р?С…, тизрәк кайтасы РёРґРµ! Дусларны РєТЇСЂУ™СЃРµ РёРґРµ.

РњРёТЈР° РјРѕТЈСЃСѓ булып китте. Күзләремнән ирексез салкын тамчылар атылып чыкты. РЈР» тамчылар битем буйлап агып төштеләр. РЁСѓРЅРґР° РјРёРЅ гомеремдә беренче тапкыр РєТЇР· яшенең тозлы икәнен татыдым. У?Р№Рµ, РјРёРЅ еладым. Т®Р· илемдә РјРёРЅ беренче РјУ™СЂС‚У™Р±У™ ятим калган идем.

Мин урынымнан тордым. Дөресе, мине кемдер сискәндереп торгызды кебек. Мин тагын алга киттем. Офык тиз яктыра башлады. Ашыгырга кирәк. Кинәт сул ягымда шактый биек ярлы елга күрдем. Хәтерем алдамаса, бу Березина елгасы иде. Мин елга ярына килеп җиттем һәм, яр астына төшеп, тирә-күздән яшеренеп бара башладым.

Елгада батып калган машиналар чыгарылмаган әле, кайсы ауган, ватылган. Кайберләренең көпчәкләре генә күренеп тора. Биредә кызу сугыш барган.

Р?РЅРґРµ таң атып килгәндә, РјРёРЅ бер кечкенә генә авылга җиттем. Р?ТЈ элек биредә янып беткән У©Р№Р»У™СЂ урынында кара багана кебек басып торган морҗалар РєТЇР·РіУ™ чалынды. Алар ерактан ничектер кара кием РєРёРіУ™РЅ хәерчеләргә охшыйлар РёРґРµ сыман.

Авылда әле беркем күренми. Немецлар юк. Мин тынычланып киттем. Авыл артындагы бәрәңге бакчаларына җитүем белән, буразна арасына сузылып яттым.

Р?СЂС‚У™РЅРіРµ салкын чык битемә тиде, Р±У™СЂУ™ТЈРіРµ сабакларыннан яңгыр кебек шыбырдап тамчылар коелды. Арыганлык бетә төште. Салкын чык РјРёРЅРµ хәлләндереп Т—РёР±У™СЂРґРµ.

Алда түбәсе алынып ташланган сарай, арырак морҗасы кыелып төшкән өй күренә. Морҗаның яртысы яңадан салына башлаган инде. Димәк, кемдер биредә үз хуҗалыгын аякка бастырырга маташа. Биредә кем яши? Мин, буразнада яткан килеш, хуҗаның өйдән чыкканын көтәргә булдым. Озак та үтмәде, ишек ачылды, һәм аннан шактый олы яшьләрдәге, таза гәүдәле бер кеше килеп чыкты. Өстендә чиккән якалы күлмәк. Билен чуклы бау белән буган иде. Бу минем күңелемә ниндидер шик төшерде. Аңа күренмәскә тырыштым. Ул исә инде мине күреп алган иде. Минем монда килгәнне тәрәзәдән карап торган булса кирәк. Ул миңа якын килде.

– Тор, улым, тор, курыкма, үзебезнекеләр ич, – диде.

Шикләнүем юкка гына булган икән. Бу җылы сүзләр мине эретеп җибәрде.

– У?Р№РґУ™, У©Р№РіУ™ кер. Арыгансың, СЏР» РёС‚, – РґРёРї, карт РјРёРЅРµ култыгымнан алды.

Без өйгә кердек.

– Карчык, тор, аш әзерлә, кунак бар! – диде хуҗа.

Арткы бүлмәдән хуҗаның хатыны күренде. РЈР» РёСЂРµ өчен генә «карчык» РёРґРµ. У?ле шактый яшь Т»У™Рј матур гына бер хатын РёРґРµ СѓР». Башта СѓР» РјРёТЈР° Р±РёРє сәерсенеп карады. Аннан СЃРѕТЈ, сузып кына, хәтта теләр-теләмәс диярлек:

– Алай икән, – дип куйды.

Р?СЂ белән хатын бераз РєТЇР·РіУ™-РєТЇР· карашып тордылар. РњРёРЅ Р±Сѓ РєТЇР·Р»У™СЂ очрашуында ниндидер эчке бәрелеш барлыгын сизеп алдым. Мөгаен, яшьләре ягыннан тиң булмагангадыр РґРёРї уйладым.

Хатын кухняга чыгып китте. Хуҗа:

– Тизрәк бул, – дип кычкырып калды.

Мин өй эчен карый башладым.

Хуҗа кесәсеннән тәмәке чыгарып, миңа сузды:

– Тартып җибәр, егет, – диде. Үзе дә, газетадан «кәҗә аягы» ясап, төтенли башлады. – Димәк, шулай, – диде хуҗа, сузып кына. – Сугыш бетте диген…

– Ничек бетте? – дидем мин, гаҗәпләнеп.

– Шулай инде, күрмисезмени? – диде хуҗа, үзе көрәк сакалын сыйпап куйды. Аннары көләргә тырышып карады. Тик бу бик ямьсез чыкты. Аның калын иренле авызы эчендә сары, калын тешләре генә күренеп торды. Дөресрәге, бу көлү түгел, ыржаю иде.

– Шаярасыз, – дидем мин.

– Юк, чынлап У™Р№С‚У™Рј, улым. РЎРёРЅРµТЈ өчен, минем өчен сугыш бетте. У?РЅУ™ РєТЇСЂУ™СЃРµТЈРјРµ, – РґРёРї, СѓР» С‚У™СЂУ™Р·У™РґУ™РЅ ишегалдына күрсәтте. РђРЅРґР° СЏТЈР° тарантас, ачык сарай ишегеннән ат күренә РёРґРµ. Бер читтәрәк тимер СЃСѓРєР° Т»У™Рј РєРѕР№РјР° буена куелган тырма РґР° бар.

– Үземнең хуҗалыкны төзеп җибәрергә уйлыйм әле, – диде карт һәм бик канәгать төс белән мыекларын өскә таба бөтереп җибәрде. – Теләсәң кал, егеткәй, миндә эшләрсең, буш итмәм, әлбәттә, эшләгән хакың алырсың. Бара-бара үзеңә дә йорт салырсың, өйләнерсең, менә сиңа яңа тормыш!

Хуҗа минем җилкәмә сугып алды. Аннары туп-туры күзләремә карап:

– У?Р№ егет, СЃУ©СЏРєР»У™СЂРµТЈ генә шалтырап калган, Р±Сѓ хәлең белән кая барырга уйлыйсың? – РґРёРґРµ.

Эчем пошып китте. Ничә көн ашамаган булсам да, бу өйдә каласым килми башлады. Мин кергән йортның хуҗасы мин уйлаган кеше түгел иде. Ул миңа немец кебек үк куркыныч булып күренде. «Бу мине үзенә батраклыкка ялларга тели», – дип уйладым мин. Һәм, чыннан да, бу хак иде. Совет власте елларында эчтән генә тынып торган бу кеше хәзер «аякка басарга» тели. Аның эчендә «мужик корты» яңадан уянган. Ул немецларның сугыштагы вакытлы уңышы белән бөтен дөньясын оныткан. Кыскасы, бу мужик реставратор иде.

– Миңа бер генә стакан су бирсәгез иде, – дидем мин хуҗага. Авызым, кызган көл сипкәндәй, ут кебек яна иде.

– Бәлки, сезгә берәр стакан сыра да зарар итмәс, – дип, карт өстәл өстендәге зур кувшинны ала башлады.

– Юк, юк, су гына бирегез, – дидем мин.

Ул арада кухнядан хуҗа хатыны килеп чыкты. Өстәлгә бәрәңге, икмәк һәм шактый зур кисәк дуңгыз ите китереп куйды.

– Солдат, утыр, ашыйсың килгәндер, арыгансың, – диде.

Мин өстәл янына утырдым. Тик ашый башлардан элек хуҗага үземнең җавапны әйтергә тиеш дип санадым.

– Мин, әлбәттә, сездә калырга уйламыйм, – дидем. – Минем кем икәнне беләсез, мин үзебезнекеләр янына барырга дип юлга чыктым. Миңа берәр кием табып бирсәгез, рәхмәт әйтер идем…

– Анысы өчен кайгырма, аша, аша, солдат, – дип, хуҗа хатыны мине сыйларга кереште.

– Син кайсы яктан соң? – диде хуҗа.

– Татарстаннан.

– Балаларың бармы? – дип өстәде хатын.

– Бар… – дидем мин.

Сүземне хуҗа бүлде:

– Татарстан моннан РєРѕСЏС€ баешы кебек ерак. Аннан СЃРѕТЈ СЃРёРЅРµТЈ әле фронт аша ТЇС‚У™СЃРµТЈ бар. У? фронт аша үткәч, СЃРёРЅРµ туган илеңә кайтарып җибәрерләр РґРёРї уйлыйсыңмы? Шулай иткәннәр РґРё. Көтеп тор…

Хуҗа, минем каршыма чыгып, арлы-бирле йөри-йөри, тагын сөйләп китте:

– Ярар, фронтны чыктың ди. Аннары нәрсә? Аннары, егеткәй, кулыңа тагын мылтык аласың да – әйдә сугышка, ягъни үләргә! Яшәргә кирәк. Анда синнән башка да солдатлар җитәр әле…

Бу сүзләре белән хуҗа мине яңадан үзендә калырга өндәмәкче иде булса кирәк. Шулвакыт урамда мотоцикллар тырылдаганы ишетелде. Хуҗа атылып торып, ашыга-ашыга, минем алдымнан аш-суны алып, хатынына бирде.

– Тиз, кухняга! – диде.

Хатын чыгып китте.

Хуҗа тәрәзәдән урамга карады.

– Безнекеләр… – дип сузып кына әйтте ул. Аның «безнекеләр» дигән сүзе миңа кабат: «Кемнәр алар?» – дип сорарга урын калдырмады. Мин мотоцикл тавышыннан ук аларны танып алган идем инде.

– Миңа тизрәк кием бирегез, мин тизрәк китим, – дидем аңа. Хуҗа җавап кайтарырга өлгермәде, кухнядан аның хатыны кием күтәреп килеп керде.

Хуҗа, аны күрү белән, очынып барды да киемнәрне хатыны кулыннан тартып алды.

– Ахмак, башың бармы, юкмы синең? – дип, аңа кизәнде. – Немецлар күрсәләр, иң биек баганага асарлар сине дә, мине дә, – дип урамга йөгереп чыгып китте.

Бу У©Р№РґУ™ РјРёТЈР° өмет бетте. РњРёРЅ тиз генә Р±У™СЂУ™ТЈРіРµ бакчасына чыгып качарга уйладым. ТєУ™Рј ишеккә килеп кагылдым. Р?шек тышкы яктан бикле РёРґРµ. РњРёРЅ С‚У™СЂУ™Р·У™РіУ™ юнәлдем. Р?РЅРґРµ урамда РёРєРµ немец капка төбенә килеп туктаган РёРґРµ.

Бары бер генә көнгә сузылган азатлык ят капка төбендә бетте. Немецлар мине алып чыкканда, мин ачу белән хуҗаның йөзенә карарга теләдем. Ул яны белән тора иде. Шунда мин аның беләгенә бәйләнгән ак тасма күрдем. Шул тасма уртасында фашист свастикасы төшерелгән иде.

Димәк, мин козгын оясына үзем килеп кергәнмен. Бу йортта немецлар куйган староста яши икән.




Яңадан тоткынлыкта


Бүген С‚У©РЅ Р±СѓРµ яңгыр СЏСѓРґС‹. Р?СЂС‚У™ белән РєТЇРє Р№У©Р·Рµ юып куйган кебек Р·У™Рї-Р·У™ТЈРіУ™СЂ булып ачылды. У?йтерсең Т—РёСЂ өстенә Р·У™ТЈРіУ™СЂ түбәле Р±РёРє Р·СѓСЂ чатыр корып куйганнар. Агач яфраклары РёРЅРґРµ сап-сары. Алар Т—РёР» РёСЃРєУ™РЅРґУ™ берәм-берәм өзелеп С‚У©С€У™Р»У™СЂ.

Кошлар төркем-төркем җыелышып очалар. Каядыр ашыгалар. Сугыш узган кырларда, янган урманнарда аларга тукланыр өчен РЅУ™СЂСЃУ™ калган СЃРѕТЈ? Кошларның болай ашыгып очуларын күреп, безнең күңелләр жу итеп кала. РљУ©Р· турында С…У™Р±У™СЂ РёС‡ Р±Сѓ. У?Р№Рµ, РєУ©Р· РєРёР»У™!

Минем күңел ярсуыннан туктамаган әле. РљРёС‡У™ генә Р±РёС‚ РјРёРЅ, РёРЅРґРµ качтым, Р±Сѓ газаптан котылдым, РґРёРї уйлаган идем. У? бүген яңадан лагерьда. Яңадан минем язмыш СЏС€У™ТЇ белән үлем арасына килеп кысылды. РЇС€У™ТЇ Р±РёРє еракта, үлем Р±РёРє якында.

Барактан ишегалдына чыктым. Р?шегалды У™СЃРёСЂР»У™СЂ белән шыгрым тулы. Барысы РґР° кояшлы СЏРєРєР° чыгып утырганнар. Биредә җылы, СЂУ™С…У™С‚. Кайберәүләр, күлмәкләрен салып, йөзләрен чыта-чыта В«Т»У©Т—ТЇРјВ» алып баралар. Кайберәүләр чокырга тулып калган яңгыр суларын котелокка җыеп Р№У©СЂРёР»У™СЂ. У? кайберәүләр, йөзләрен кояшка куеп, Т»РёС‡ селкенмичә рәхәтләнеп кенә утыралар. У?йтерсең аларга РґУ©РЅСЊСЏРґР° шуннан башка бернәрсә РґУ™ РєРёСЂУ™РєРјРё РёРґРµ.

Мин бу лагерьда беренче төнемне кундым. Биредә минем танышларым юк. Мин лагерь буйлап йөреп киттем.

Бу Борисов шәһәрендәге лагерь иде. Биредә сугышка кадәр хәрби часть урнашкан булган, ә хәзер җимерелгән казармалар һәм туздырылган гаражлар гына калган.

Немецлар бу лагерьны корганда шактый зур «осталык» күрсәткәннәр: чәнечкеле тимерчыбыкларны тигез итеп утыртылган баганаларга тартып чыкканнар. Ул чыбыкларга аркылы үреп, тагын чыбыклар уздырганнар. Аркылы үрелгән чыбыкларның бер очы җиргә кадалган, икенче очы югарыда сәнәк җәпләре кебек тырпаеп тора. Бу тимерчыбыклы койма аша кеше түгел, зуррак мәче дә чыга алмас. Немецны ул гына да канәгатьләндереп җиткермәгән. Бер-ике метр чигенеп, тагын бер койма ясаганнар. Шул ике койма арасында сакчылар йөреп тора. Монысы инде сакчыларның үз җаннарын саклау өчен кирәк булган.

Лагерь эченнән, коймага биш метр кала, агач казыклар утыртылган. Аларга фанер такта кадакланган һәм: «Коймага якын килмәскә!» – дип язып куелган иде.

Моннан качарга мөмкинме дигән уй тагын минем башыма килде. Ләкин бу чәнечкеле коймаларга карап, авыр сулап уфтанырга гына мөмкин иде.

Лагерь үзенең алгы ягы белән шәһәр эченә кереп тора, артта бушлык, уйсу җир һәм арырак тагын шәһәр урамнары башлана иде. Качар өчен бу як уңайлырак, ләкин бу якта койма өч рәт корылган, бер-берсеннән ерак түгел вышкалар куелган. Лагерьның урта бер җирендә, иске такталардан аннан-моннан гына кадаклап, бер сарай кебек нәрсә ясалган. Тәрәзәләреннән пар чыгып тора. Бу – әсирләргә баланда пешерә торган урын. Лагерьның икенче башында таштан салынган озын сарайлар күренә. Болар заманында склад булган, ә хәзер анда рус офицерлары бикләнеп тора. Бу лагерьда офицерларны солдатлардан аерып өлгергәннәр иде инде!

Мин тагын алгарак киттем. Менә койманың теге ягында янәшә казылган өч бик зур баз. Болары нигә?.. Күп уйланырга туры килмәде. Койма буендагы барактан носилкалар күтәреп чыккан әсирләр күренде. Носилкаларда үлгән әсирләр ята иде. Мин баскан җиремдә катып калдым. Койманың теге ягында сакта торган немец капканы ачты, һәм носилка тотып килүчеләр парлап-парлап шул капкадан чыга башладылар. Немец кул дәфтәренә нәрсәдер яза барды. Арттан тагын бер немец күренде. Ул үлек илтүчеләрне саклап килә иде. Носилка күтәргән кешеләр өч базның берсе янына килеп туктадылар. Һәм носилкадан үлекләр берәм-берәм базга төшеп киттеләр. Немец баз читеннән аларга озак карап торды, аннары, үлекләрнең терелеп качмауларына ышанган кебек, кулын селекте. Бер әсир шунда куелган мичкәдән чиләк белән апара сыман бер сыекча алды да үлекләр өстенә сибеп чыкты. Җил белән борынга әче хлор исе килеп бәрелде. Мин, йокыдан уянган кебек, кинәт аңыма килдем.

Болар әсирләрне күмәргә дип инде күптән казып куелган каберләр икән. Тәнем салкынаеп китте. Башымны меңләгән энәләр чәнечтеләр кебек.

– У?ллә, егет, ТЇР·РµТЈУ™ урын карыйсыңмы? – РґРёРґРµ кемдер.

РњРёРЅ сискәнеп киттем. У?йтерсең каяндыр, кешегә күренми торган Т—РёСЂРґУ™РЅ, үлем ТЇР·Рµ РјРёТЈР° СЌРЅРґУ™С€У™ РёРґРµ. РњРёРЅ тавыш килгән СЏРєРєР° борылдым. Артымда гына бер У™СЃРёСЂ басып тора. У?лбәттә, мондый дорфа СЃТЇР· өчен беркемне РґУ™ гафу итмәс идем РјРёРЅ. Р›У™РєРёРЅ янымда үзем шикелле ТЇРє У™СЃРёСЂ РёРґРµ. РЁСѓРЅС‹ТЈ өстенә аның әйткән СЃТЇР·Рµ дөреслеккә РґУ™ Р±РёРє якын.

– Сез үзегезгә ул урынны миннән дә элегрәк алгансыз бугай, – дип, мин моңа катырак итеп әйтергә тырыштым.

Бу сүзләргә аның бер дә кәефе китмәде. Ул миңа тагын да якынрак килде.

– Белеп булмый, дускай, монда бөтен шәһәрне йортлары-ниләре белән күмеп куйсаң да, урын калыр әле, – диде.

Бу дөрес иде. Базларның киңлегенә, тирәнлегенә караганда, лагерьда ничә мең кеше булса да сыячак иде.

Бу базлар, бер караганда, мәңге туймас аждаһа авызлары кебек, үлекләр көтеп торгандай күренә. Күренә генә түгел, чыннан да шулай. Димәк, фашистлар безне беребезне дә калдырмыйча үтереп бетермәкче һәм, өстебезгә хлор сибеп, шул базларга күмеп куймакчы булалар.

Без, койма буенда ике әсир, үлекләрне күмеп кайтучыларга сүзсез генә карап торабыз. Носилка күтәреп килүчеләр тагын да мескенрәк булып күренәләр: башлары түбән иелгән, күз карашлары җиргә текәлгән. Алар үзләре дә менә хәзер җиргә аварлар кебек иде.




Урамда үтерү


РљУ©РЅРЅУ™СЂ артыннан РєУ©РЅРЅУ™СЂ СѓР·Р° бара. Тышта беренче карлар күренгәли башлады. Р?РЅРґРµ РєРѕСЏС€ та бездән үзенең йөзен Р±РѕСЂРґС‹ кебек. У?СЃРёСЂР»У™СЂ бараклардан чыкмыйлар. Алар бер-берсенә сыеныбрак утыралар. Ватык С‚У™СЂУ™Р·У™Р»У™СЂРґУ™РЅ Т—РёР» сызгырып керә. Баракларда һава тынчу. Ниндидер сасы РёСЃ РєТЇРєСЂУ™РєР»У™СЂРЅРµ кыса. РђРЅРґР°-РјРѕРЅРґР° ыңгырашкан авазлар ишетелә.

Үлүчеләр РєУ©РЅ саен арта бара. У? лагерьга һаман СЏТЈР° У™СЃРёСЂР»У™СЂ килеп тора. Лагерь үлем конвейерына У™Р№Р»У™РЅРґРµ. Алгы капкадан тере кешеләр керә бара, арткы капкадан мәетләр чыгып тора. Биредә кешенең гомере РєУ©РЅ озынлыгы белән генә үлчәнә.

Беркөнне безне иртүк ишегалдына куып чыгардылар. Тышта кар катыш яңгыр ява, аяк асты пычрак, салкын сөякләргә кадәр үтә.

Барак ишек төпләренә немец солдатлары килеп басты. Беркемне дә эчкә кертмиләр. Барактан чыгарга теләмәгәннәрне кыйнап тышка куалар. Янәсе, немецлар, чисталыкны сакларга теләү нияте белән, барак һавасын алыштырырга карар иткәннәр. Юкса эпидемия кузгалуы мөмкин, имеш.

У?СЃРёСЂР»У™СЂРЅРµТЈ күбесенең өстендә гимнастёрка, Р±РёРє сирәгендә генә шинель. Аякларда РґР° итекләр тузып бара. Башта пилотка.

Бу меңләгән кеше бүген йә иртәгә үлеп бетәргә тиеш кебек иде. Ләкин кеше үлемгә тиз генә бирешми, йөрәгенең соңгы тибүенә кадәр сугыша. Без дә, көчебездән килгән кадәр, үлем белән тартыштык.

Минем итекләрем тузды. Нишләргә? Р?РєРµ такта РєРёСЃУ™РіРµ алдым РґР° асларына шакмаклар кактым. Болай гына Р±РёРє озакка бармас РґРёРї, У©СЃС‚У™РЅ урап-урап аягыма бәйләдем. Басып йөрергә җайсыз булса РґР°, аякларга СЃСѓ үтми РёРґРµ. Мондый «универсаль» аяк киемнәрен Р±РёРє РєТЇРїР»У™СЂ кулландылар.

Минем шинелем юк иде. Гриша (яңа иптәшем) үзенең шинеле астына мине дә сыендыра. Кайбер шаяннар безгә «тәвә кошы» дигән исем тактылар. Ләкин алар үзләре дә шундый ук өркәчле кошларга охшыйлар иде.

Ашау-эчү турында миңа күп язып маташырга туры килми. Безгә көненә бер мәртәбә ярдырмаган карабодай салган су бирәләр. Ул да кеше башына яртышар литр гына була.

Мин бит әле, безне бараклардан ишегалдына куып чыгардылар, дип әйткән идем. Менә көн уртасы җитеп килә. Без әле һаман тышта басып торабыз. Суык эчкә үтә. Без бер урында таптанабыз. Читтән караганда, берьюлы меңләгән кеше бии диярсең.

Лагерьның С€У™Т»У™СЂ СЏРє коймасы буенда У™СЃРёСЂР»У™СЂ РєТЇР±СЂУ™Рє җыелган. Вахтманның кычкыруына карамастан, У™СЃРёСЂР»У™СЂ коймага һаман якынрак РєРёР»У™Р»У™СЂ. Урам якта С€У™Т»У™СЂ кешеләре, Р±РёРіСЂУ™Рє С‚У™ хатын-кызлар РєТЇР±У™Р№РіУ™РЅРЅУ™РЅ-РєТЇР±У™СЏ. Аларның кулларында С‚У©СЂРіУ™РєР»У™СЂ, кием-салым әйберләре РґУ™ күренә. Немецлар, Р±Сѓ хәлне күреп, РєРѕР№РјР° буена тагын солдатлар җибәрделәр. Үзеннән-ТЇР·Рµ, бер РґУ™ көтмәгәндә, бөтен лагерь С€У™Т»У™СЂ ягына Р№У©Р· белән борылды. У?йтерсең хәзер митинг башланырга тиеш РёРґРµ кебек. РљРёРЅУ™С‚ С€У™Т»У™СЂ кешеләре арасыннан бер хатын:

– Улларым, сезнең арагызда Валерий Р?ванов РґРёРіУ™РЅ кеше СЋРєРјС‹? – РґРёРї кычкырды.

– У?тисенең исеме ничек? – РґРёРґРµ Р±Сѓ яктан берәү.

– Кузьмич. Кузьмич, улым, – диде баягы хатын. Ул шактый якын килде. Безгә аның ак чәчләре күренә иде.

Валерий безнең арабызда табылмады. Хәтта аны белүче кеше дә чыкмады. Карт ана, яшьле күзләрен сөртә-сөртә, башын селкеде.

– Бәхетсезләр, мескенкәйләрем, – диде ул.

Кинәт безнең арабыздан:

– Дуся! – дигән тавыш ишетелде.

Теге яктан бер яшь кенә кыз йөгереп койма буена килә башлады, бу яктан әсир дә аңа ташланды.

– Һальт! Һальт! – дип кычкыра-кычкыра, немец солдаты кызның алдына чыкты.

Кыз туктамады. Ул:

– Абый, абый, Петя! – РґРёРї, бөтен көченә кычкыра-кычкыра, тимерчыбыклы коймага таба омтыла РёРґРµ. Солдат аның кулыннан тотып алды Т»У™Рј бар көченә артка этеп Т—РёР±У™СЂРґРµ. Кыз егылды РґР°, шунда СѓРє сикереп торып, РєРѕР№РјР° аша Р±Сѓ СЏРєРєР° С‚У©СЂРіУ™Рє ыргытты. У?СЃРёСЂР»У™СЂ С‚У©СЂРіУ™РєРЅРµ һавада СѓРє тотып алдылар, Т»У™Рј шул вакытта газеталарга төрелгән әйберләр, кием-салымнар СЏРІР° башлады. Теге У™СЃРёСЂ тимерчыбыкларга якын СѓРє килеп җитте.

– Сеңлем, Дусенька! – дип, ул читлектәге кош кебек арлы-бирле атыла иде.

Немец солдаты аңа мылтыгын төзәде.

– Цурюк, цурюк! – диде ул.

Ачлыктан хәле беткән әсир, ябык куллары белән тимерчыбыкка тотына-тотына, җиргә иелеп төште. Койманың аргы ягында моны күреп торган халык берьюлы коймага таба ташланды. Вышкадан мылтык тавышы яңгырады. Кемнәрдер, кычкырып, артка чигенделәр. Тик шуннан соң гына:

– Таралыгыз, атам! – дигән тавыш ишетелде.

Ләкин бу кисәтү соң иде инде. Дуся бөтен лагерь алдында, урамда берьялгызы, кулларын як-якка җәеп, хәрәкәтсез ята иде.




«Титан» ның үлеме


Безнең лагерьга читтән беркем дә кертелми, беркем дә чыгарылмый. Шуңа да карамастан лагерьда яңа хәбәрләр һаман туып тора.

Гаҗәп, кайдан гына РєРёР»У™ РёРґРµ СЃРѕТЈ Р±Сѓ С…У™Р±У™СЂР»У™СЂ? Кайчакта РјРёРЅ шул турыда уйланам. Бәлки, лагерьда, чыннан РґР°, фронт хәлләрен белеп торучылар бардыр. Бәлки, кайдадыр үзенә РєТЇСЂУ™ яшерен «информбюро» эшли торгандыр. Юк, Р±Сѓ С…У™Р±У™СЂР»У™СЂРЅРµТЈ таралуына башка СЃУ™Р±У™РїР»У™СЂ РґУ™ бар. Тоткынлыктагы кеше СЂСѓС… азыгы эзли. РЈР» үзенең Т»У™СЂ сәгатен ниндидер өметләргә баглап яши. У?РіУ™СЂ аны аз гына тынычландыра торган С…У™Р±У™СЂ әле ишетелми РёРєУ™РЅ, У™СЃРёСЂ аны ТЇР·Рµ уйлап чыгара. РЈР» С…У™Р±У™СЂ башта кеше ышанмаслык уйдырма була. Р›У™РєРёРЅ, телдән-телгә күчеп Р№У©СЂРё торгач, әлегә уйдырма чынбарлыкка якынлаштырыла. Кемдер СѓР» С…У™Р±У™СЂРіУ™ ТЇР· фикерен өсти, кемдер аны хыялдан арындыра Т»У™Рј, тора-бара, күңел өчен генә СЃУ©Р№Р»У™РЅРіУ™РЅ С…У™Р±У™СЂ әлеге СЃТЇР· иясенең үзен РґУ™ ышандыра башлый.

Бүген бер кызык хәбәр ишеттек. Кемдер әйткән, имеш, озакламый Рождество бәйрәме булачак. Немецлар шул изге бәйрәм хөрмәтенә әсирләргә ак икмәк, итле аш, тәмәке бирәчәкләр, имеш. Шунысы кызык: кичкә кадәр бу хәбәр әллә ничә вариантка кереп бетте. Барысын бергә санап әйткәндә, немецлар безгә Рождество көнендә уналты төрле ашамлык бирәчәкләр булып чыга иде. Шулар арасында мармелад, шоколад кебек әйберләр дә бар.

Бу хәбәрне ишеткәч, Гриша рәхәтләнеп көлде:

– РќСѓ, уйлап табалар РґР° СЃРѕТЈ РёРЅРґРµ. Р›У™РєРёРЅ бер әйбер керми калган әле. Камчыны онытканнар, анысы хак РёРЅРґРµ! – РґРёРґРµ СѓР». Аннары РёСЃРµ китмәгәндәй генә: – Карарбыз, күрербез, – РґРёРї РєСѓР№РґС‹. РђРЅС‹ТЈ, РіРѕРјСѓРјУ™РЅ, болай салкын СЃУ©Р№Р»У™С€ТЇРµ минем ачуымны китерә. У?йтерсең аның бернәрсәгә РґУ™ РёСЃРµ китми, хәтта беркайчан РґР° ашыйсы РґР° килми РёРґРµ.

– Ну, син, Гриша, таш икәнсең, – ди идем мин аңа. – Нәрсә генә әйтсәң дә ышанмыйсың…

– Р?С…, малай, таш булып булса яхшы булыр РёРґРµ СѓР». Салкын РґР° үтмәс РёРґРµ, ачлык та йөдәтмәс РёРґРµ. Немец, суккан саен, йодрыгын авызына кабар РёРґРµ.

Гриша эшсез торырга яратмый. РЈР» күлмәгенә С‚У©Р№РјУ™Р»У™СЂ такты, ертыгын ямады. У? хәзер РёСЃРєРµ С‡ТЇРїСЂУ™РєР»У™СЂРґУ™РЅ Р±РёСЏР»У™Р№ тегеп утыра.

Кеше бер-берсен кайгыда сыный, диләр. Бу дөрес. Кеше бер-берсе белән бәхәсләшмичә дуслаша алмый, дип тә әйтер идем мин. Бәхәстә хаклык туа, диләр. Бәхәстә шулай ук дуслык та туа. Бәхәс вакытында кеше бер-берсе каршында йөрәген ача.

Минем дә Гриша белән шундый бәхәскә керәсем килә иде. Гриша исә һаман салкын канлы булып кала бирде. Ул күп сөйләргә яратмый. Сөйләүче кешене дә тыңламый кебек. Шулай да кай җире беләндер ул миңа якын. Мин лагерь ишегалдына чыгып озаграк йөри калсам, ул:

– Кайда йөрисең син, әллә кино карап кайттыңмы? – дип ачулана торган иде. Бу сүзләрдә мин җылылык, туганлык сизә идем.

Шуны әйтергә кирәк: лагерьда әсирләр икешәр-өчәр кеше бергә кушылып, дус булып яшиләр иде. Нәрсә тапсалар да, бергә бүләләр. Бер-берсенә ярдәм итешәләр. Болай яшәүне язмыш үзе китереп чыгарды. Бу авыр тормышта икенче төрле яшәргә мөмкин дә түгел иде.

Гришаның «карарбыз, күрербез» дигән көне килеп җитте. Бу искечә 25 декабрь көне иде.

Мин йокыдан уянганда, Гриша снаряд савытыннан ясаган котелогын таш кисәге белән кырып утыра иде.

– Тиктормас җан да инде син, Гриша, – дидем мин аңа, – кулларыңны бәйләп куярга кирәк синең…

– Бүген Рождество, иптәшем, тор, югыйсә мармелад алырга кичегербез, – дип, әче итеп көлде ул.

У? РєУ©РЅ уртасында безнең лагерьда менә РЅУ™СЂСЃУ™ булды. Кемдер:

– Егетләр, ишегалдына чыгыгыз, кызык бар! – дип кычкырды.

– Чыннан да, нәрсә бар икән? – диде Гриша.

Без тышка чыктык. Р?шегалды уртасында Р±РёРє Р·СѓСЂ ат басып тора РёРґРµ. УЁС‡-РґТЇСЂС‚ немец солдаты ат янына килгәннәр РґУ™ көлешә-көлешә СЃУ©Р№Р»У™С€У™Р»У™СЂ. Озак та узмады, бирегә У™СЃРёСЂР»У™СЂ РґУ™ җыела башлады. РђС‚ Р±РёРє ябык, кабыргалары какшаган мичкә кыршаулары кебек беленеп тора, йоннары ТЇСЂУ™ баскан, ТЇР·Рµ дер-дер калтырый. Алгы аякларының берсе буыннан өзелгән РґУ™ тиресенә генә эләгеп калган. РЈР» У©С‡ аягында чак-чак басып тора. Башын С‚ТЇР±У™РЅ салган, күзләрен яртылаш йомган. РђТЈР° карау белән, Р№У©СЂУ™Рє әрнеп РєРёС‚У™. Р?рексездән Р°ТЈР° ниндидер җылы СЃТЇР· У™Р№С‚У™СЃРµ РєРёР»У™. Башыннан сыйпыйсы РєРёР»У™ РёРґРµ. РЁСѓРЅРґР° кемдер:

– Артиллерист икәне күренеп тора, – диде.

Ат фронтта яраланган. Аны немецлар тотып алганнар һәм лагерьга китергәннәр.

Немец солдатларының берсе кулындагы зур пычагын һавада ялтыратып алды.

– Кем хайван суя белә, кем оста? – диде.

Гриша, миңа иелә төшеп:

– Рождествога бүләк, немецлар безне ат ите белән сыйларга уйлыйлар. Менә сиңа изге бәйрәм! – дип пышылдады.

У?Р№Рµ, немецлар Рождествоны У™СЃРёСЂР»У™СЂ өчен РґУ™ билгеләп ТЇС‚У™СЂРіУ™ теләгәннәр булса РєРёСЂУ™Рє. РЇРЅУ™СЃРµ, күрсеннәр руслар: Гитлер йомшак күңелле, СѓР» ТЇР· дошманнарын РґР° кызгана…

Баягы пычак тоткан немец атны суярга теләүче «һәвәскәрне» әле һаман көтеп тора. Ләкин андый «һәвәскәр» күренми. Киресенчә, кайберәүләр ат яныннан читкәрәк китә башладылар.

Немец тагын нәрсәдер әйтергә теләп авызын ачты. Нәкъ шул- вакыт бараклар ягыннан кемдер:

– Туктагыз, туктагыз! – дип, көч-хәл белән йөгерә-йөгерә, бире килә иде.

Без дә, пычак тоткан немец та аңа карап тынып калдык. Күрәсең, ул атны суярга тели дип уйладык. Немец:

– Гут, гут, – дип тә куйды һәм, әсир килеп җитүгә, аңа ялтыр йөзле пычагын сузды.

У?СЃРёСЂ пычакны алмады. РЈР», пычак сузган кулны этеп, ат янына килеп туктады Т»У™Рј, атны муеныннан кочаклап, башыннан сыйпый башлады.

– «Титан», «Титан» ым минем, – диде, – син дә әсир булдыңмыни? Менә мин дә биредә бит…

Ат, таныш тавышны ишетү белән, колакларын торгызды, башын да аз гына күтәрә төште. Күзләрен ачты. Артиллерист үзенең дусты белән очрашты.

У?СЃРёСЂ солдат атны һаман иркәли. У? ат аның кесәләрен РёСЃРЅРё, җилкәсенә башын куеп ала.




Конец ознакомительного фрагмента.


Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/n-biulla-d-ul-tshin/yash-u-bel-n-ulem-arasynda/) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.



Если текст книги отсутствует, перейдите по ссылке

Возможные причины отсутствия книги:
1. Книга снята с продаж по просьбе правообладателя
2. Книга ещё не поступила в продажу и пока недоступна для чтения